لە باڵادەستییەوە بۆ هەڵوەشاندنەوە
تێپەڕبوونی 30 ساڵ بەسەر ڕووخانی یەكێتیی سۆڤیەت

یەكێتیی سۆڤیەت لە باڵادەستییەوە بۆ هەڵوەشاندنەوە

‏30 ساڵ لەمەوبەر لە ڕۆژێكی وەك ئەمڕۆدا دوایین سەرۆكی سۆڤیەت بە فەرمی ‏دەستلەكاركێشانەوەی لە پۆستی سەرۆكی یەكێتییەكە كشاندەوە، بەمەش ئەو یەكێتییەی ‏ساڵانێك باڵادەسترینی جیهان بوو، هەڵوەشایەوە، بەڵام ڕوسیای ئێستا بە هێزی ‏جۆراوجۆرەوە دەیەوێت لەنێو ململانێ جیهانییەكاندا ببێتە میراتگرێكی ڕەسەنی ‏یەكێتییەكە.‏

لە 25ی كانونی یەكەمی 1991 میخائیل گۆرباچۆڤ، دوایین سەرۆكی سۆڤیەت، بە ‏فەرمی دەستلەكاركێشانەوەی لە سەرۆكایەتیی یەكێتیی سۆڤیەت ڕاگەیاند، ڕۆژی دواتر ‏‏20ی كانونی یەكەم، پەرلەمانی وڵات، ئەنجومەنی باڵای سۆڤیەت، بە فەرمی دانی بە ‏سەربەخۆیی 15 وڵاتی سەربەخۆی نوێدا نا، بەمەش بوونی یەكێتیی سۆڤیەت كۆتایی ‏پێهات.‏

ئاڵای سوور، كە وێنەی چەكوش و داسی لەسەر نەخشێندرابوو و ڕۆژانێك سیمبولی ‏یەكێك لە بەهێزترین وڵاتانی جیهان بوو، لەسەر كۆشكی كرملین هێنرایە خوارەوە.‏

یەكێتیی سۆڤیەت
یەكێتیی سۆڤیەت وڵاتێكی شیوعی بوو (1917-1991) بە هەڵایسانی شۆڕشی ‏سۆشیالیستیی ئۆكتۆبەر لە ڕوسیای قەیسەری دامەزرا و دواتر 15 كۆماری لەخۆی ‏كۆكردەوە و بووە گەورەترین وڵاتی سەدەی بیستەم و لەنێوان ساڵانی (1945-1991) ‏ململانێی فەرمانڕەوایی جیهانی لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكاندا كرد.‏

یەكێتییەكە لە سەرەتای دروستبوونیەوە سنوورێكی نێودەوڵەتیی جێگیری نەبوو، سنوور ‏بەتێپەڕبوونی كات و ڕووداوە جیاجیاكانەوە دەگۆڕدرا، لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە ‏سنووری یەكێتییەكە زۆر نزیكبووەوە لە ڕووبەری سنووری ئیمپراتۆریەتی پێشووی ‏ڕوسیا، بەتایبەت دوای خستنەپاڵی خاكی وڵاتانی دراوسێ بۆسەر خاكەكەی وەك خاكی ‏وڵاتانی بەڵتیك، ڕۆژهەڵاتی پۆڵەندا و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا، كە خۆی لە ناوچەی بیسارابیا ‏دەبینێتەوە.‏
بەشێوەیەكی گشتی ڕووبەرەكەی 22 ملیۆن و 402 هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشە (نزیكەی ‏‏15%ی ناوچە وشكانییەكانی گۆی زەوی) بوو.‏

وڵاتە پێكهێنەرەكانی بریتیبوون لە (ڕوسیا، ئەرمینا، ئازەربایجان ، مۆلدۆڤا، لیتوانیا، ‏قیرغیزستان، تاجیكستان، توركمانستان، ئۆكرانیا، ئۆزبەكستان، ئەستۆنیا، لاتڤیا، ‏بیلاڕوسیا، جۆرجیا و كاریلیای فینلەندی).‏

دامەزراندن و فراوانبوون
یەكێتیی سۆڤیەت لە ئاكامی سەركەوتنی شۆڕشی بەلشەفییەكان (بەلشەفیك بە ڕوسی واتە ‏‏’زۆرینە’) لە (حزبی كرێكارانی سۆشیالیستی دیموكراتی) بە سەرۆكایەتی ڤلادیمێر لینین لە ‏شەوی 25ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1917 بەسەر دەسەڵاتی قەیسەری ڕوسیا، كە وڵاتی ‏خزاندە ناو قەیرانی قوڵەوە پاش بەشداریكردنی لە جەنگی یەكەمی جیهان، دامەزرا.‏

بەلشەفییەكان چەند چاكسازییەكان دەستپێكرد، لەوانە جیاكردنەوەی نێوان كڵێسا و دەوڵەت ‏و بەخۆماڵیكردنی كارگەكان و باڵادەستیی كرێكاران بەسەر دامەزراوە پیشەسازییەكاندا، ‏ئەمەش بەرهەڵسكاریی گەورەی لەناو وڵاتدا هێنایە ئاراوە لە هاوەڵە سۆشیالیستییەكانی ‏خۆیانەوە “مەنشەفییەكان” (مەنشەفی واتە كەمینە)، بەهۆیەوە وڵات خزایە ناو جەنگێكی ‏ناوخۆییەوە كە ماوەی پێنج ساڵی خایاند (1917-1922)، كە بەلشەفییەكان لە بەرژەوەندیی ‏خۆیان یەكلایانكردەوە. ‏

لە 30ی كانونی یەكەمی 1922 پێكهێنانی (یەكێتیی كۆمارە سۆشیالیستییەكانی سۆڤیەت) ‏ڕاگەیەنرا لەنێوان هەریەك لە (ڕوسیا، ئۆكرانیا، بیلاڕوسیا و كۆماری قەوقاز)، هەمان ‏ساڵ مۆسكۆ وەك پایتەختی یەكێتییەكە لەجیاتی شاری (پترۆگراد)، كە دواتر ناونرا ‏‏(لینینگراد) و لە ساڵی 1991یشەوە بە (سانپترسبۆرگ) بەناوبانگە.‏

باڵادەستی
سەرەڕای ئەوەی بە كردەیی هەوڵی پەرەپێدانی پەیوەندییە سیاسی و ئابورییەكانی لەگەڵ ‏ئەڵمانیادا بوو بە سەرۆكایەتیی ئەدۆڵف هیتلەر و پەیماننامەی پەلامارنەدان-ی لە ئابی ‏‏1939 لەگەڵدا واژووكردبوو، بەڵام ئەمە نەبووە ڕێگر لەبەردەم سەركردە ئەڵمانییەكە بۆ ‏داگیركردنی سۆڤیەت لە چێوەی بردنەوەی جەنگی دووەمی جیهان. ‏
داگیركارییەكەی ئەڵمانیا زیانی گەورەی بە یەكێتییەكە گەیاند، بەڵام سەركەوتن لە شەڕی ‏ستالینگراد و یەكلاكردنەوەی لە شوباتی 1943، تا ئازادكردنی سەرجەم خاكە ‏داگیركراوەكانی سۆڤیەت لە هاوینی 1944 و كۆتاییەكەی بە داگیركردنی بەرلین لەلایەن ‏سوپای سووری سۆڤیەتەوە لە 2ی ئایاری 1945، هاوسەنگییەكەی پێچەوانە كردەوە.‏

سەرەڕای سەركەوتنەكەی یەكێتیی سۆڤیەت لەم جەنگەدا زیانە مرۆیی و مادییەكانی زۆر ‏گەورەبوون، زیاتر لە 10%ی دانیشتووانەكەی، 70%ی دامەزراوە پیشەسازییەكانی و ‏‏50%ی موڵك و ماڵەكانی لەدەستدا.‏

بەڵام توانی سوود لە هاوپەیمانییەكەی سەردەمی جەنگی لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكان و ‏بەریتانیا وەربگرێت و پەیوەندییەكانی لەگەڵیاندا قوڵ بكاتەوە، بەرهەمەكەی كۆنگرەی ‏یەڵتا بوو لە شوباتی 1945 بە سەرۆكایەتی سەرۆكی هەرسێ وڵات و ڕێككەوتنیان لەسەر ‏ڕێكخستنی سیاسەتی جیهان پاش كۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهان.‏

بەڵام ئەم نزیكبوونەوەیە زۆری نەخایاند و كیبڕكێ و ململانێ جێگەی گرتەوە.‏

لە ساڵی 1949 یەكێتیی سۆڤیەت یەكەم بۆمبی ئەتۆمی دروستكرد و ڕێكخراوی ‏‏(كۆمیكۆن)ی ئابوریی دامەزراند بۆ پتەوكردنی فەرمانڕەوایییەكەی بەسەر وڵاتانی ‏سۆشیالیستی، وەك وەڵامدانەوەی پلانی (مارشاڵ)ی ئەمریكی بۆ پشتیوانیی ئابوریی ‏وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا، كە جەنگ وێرانیكردبوون.‏

ڕووداوەكانی دواتر كە مردنی ستالین لە ساڵی 1953 و هاتنەسەر دەسەڵاتی نیكیتا ‏خرۆشۆڤ و زیادبوونی ململانێكانی نێوان ئەمریكا و سۆڤیەت و جەنگی ساردی ‏بەدواداهات، وڵاتەكەی لەنێو ئاستەنگە سیاسی، سەربازی و ئابورییەكاندا هێشتەوە. ‏
گۆڕانكارییەكانی یەكێتییەكە لە سەرۆكایەتیی سۆڤیەت بە میخائیل گۆرباچۆڤ كۆتایی ‏هات، كە لای خۆیەوە نەیتوانی لەسەر ئاراستەی سۆشیالیستی و چارەسەری ئاستەنگەكان ‏پۆستەكەی بەڕێوەببات و بە دەستلەكارێكشانەوە و هەڵوەشاندنەوەی یەكێتییەكە كۆتایی ‏هات. ‏

ئەمڕۆی سۆڤیەت
بەپێی ڕادیۆی گشتیی ئەمریكا (ئێن بی ئاڕ) پەیوەندییەكی بەهێز هەیە لەنێوان گرفتەكانی ‏ئێستای سەر سنووری ئۆكرانیا و هەرەسهێنانی یەكێتیی سۆڤیەت.‏

بەپێی ڕادیۆكە، بیرۆكەی فراوانبوون كە لە سەدەی ڕابردوودا سۆڤیەتی پێجیادەكرایەوە، ‏بە هەڵوەشاندنەوەی كۆتایی نەهاتووە، بەتایبەت دوای گەیشتنی ڤلادیمێر پوتین بە ‏دەسەڵات.‏

پوتین كە پێیوایە هەرەسهێنانی یەكێتی سۆڤیەت “گەورەترین كارەساتی جیۆسیاسییە لە ‏سەدەی بیستەمدا” بەو تێڕوانینەوە لە وڵاتانی دراوسێی ڕوسیا، بەتایبەتیش ئۆكرانیا، ‏دەڕوانێت.‏

پوتین لە هاوینی ڕابردوودا ڕایگەیاند، ڕوسیا و ئۆكرانیا لە باخچەی یەك وڵاتدان “هەر ‏وەهاش بوون بۆ ماوەیەكی زۆر بەدرێژایی چەند سەدەیەك”، بەپێی ڕادیۆكە لەڕێی نوسین ‏و هەڵوێستەكانیەوە دەردەكەوێت پوتین تائێستا ئۆكرانیا بە بەشێك لە ڕوسیا دەبینێت.‏

ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی، ڕوسیا بە کۆکردنەوەی هێز لەسەر سنوور و ئامادەکاری بۆ ‏داگیرکردنی ئۆکرانیا تۆمەتبار دەكەن. ‏

بەڵام پوتین لە چەندین بۆنەدا ئەم تۆمەتەی ڕەتكردووەتەوە و پێنجشەممەی ڕابردوو لە ‏كۆنگرەی ڕۆژنامەوانیی ساڵانەیدا، كە لە كۆشكی كرملین سازیدا، وتی، پلان بۆ ‏داگیركردنی ئۆكرانیا دانانێت.‏

پوتین پێیوایە مەترسیی ڕاستەقینە لە بەرفراوانبوونی ناتۆیە لە ئەوروپای ڕۆژهەڵات و ‏ئەگەری چوونەپاڵی ئۆكرانیا بۆ ناو ئەو هاوپەیمانییەی ڕۆژئاوا.‏

پوتین لە دوایین كۆنگرەی ڕۆژنامەنووسیی خۆیدا وتی، “ئەوە ئەمریکایە کە لەگەڵ ‏مووشەکەکانیدا هاتووەتە بەر دەرگامان (..) ئەوە ئەمریکا و ناتۆیە کە دەبێت گەرەنتیمان ‏پێبدەن، بە زووترین کات”. ‏

لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی لە زاری پوتینەوە دەوترێتەوە دەربارەی ڕووداوی هەڵوەشاندنەوەی ‏یەكێتیی سۆڤیەت، ئەوەیە كە دەڵێت، “ئەو كەسەی نیگەرانی دایناگرێت بەهۆی نەبوونی ‏دەوڵەتی سۆڤیەتی.. مرۆڤێكی بێ دڵە، ئەو كەسەش بیر لە ئەگەری دووبارەكردنەوەی لەم ‏جۆرە دەوڵەتە دەكاتەوە.. مرۆڤێكی بێ عەقڵە”.‏

بابەتی پێشتر

ئێران: نامانەوێت بەربەستی 60% لە پیتاندنی یۆرانیۆم ببەزێنین

بابەتی دواتر

وەزارەتی ناوخۆی عێراق لێکۆڵینەوە لەزۆربوونی دیاردەی خۆکوشتن دەکات

بابەتی پەیوەندیدار
Total
0
Share