چوار ساڵ بەسەر ڕیفراندۆمەكەی ئەیلولی 2017 تێدەپەڕێت، ئەو ڕاپرسییەی بڕیاربوو هەنگاوی یەكەم بێت بەرەو سەربەخۆیی، ئەنجامەكەی خەونی گەشتكردنی بە پاسپۆرتی كوردستانی بەرەو جیهان هەر لە سەرەتاكانیدا لەناوبرد جگەلە گەڕانەوە بۆ بەغداد لە یەكەم ڕۆژەكانی پاش ئەنجامدانییەوە تائێستا و ئایندەش.
لە ڕیفراندۆمەكەی 25ی ئەیلولی 2017دا، ئەگەرچی زۆرینەی خەڵكی كوردستان بە بەڵێ دەنگیان بۆ سەربەخۆیی دا، بەڵام تەنها ڕۆژێك دوای ئەنجامدانی سەرۆكی ئەوكاتەی هەرێم ڕایگەیاند، ئەو ڕیفراندۆمەی ئەنجامدراوە نە بۆ فەرزكردنی ئەمری واقعە و نە بۆ دیاریكردنی سنوورە، بەتەنها مانگێك دواتریش سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەڕێی پەیامێكەوە بۆ بەغداد ئەنجامەكەی سڕكرد و داوای گفتوگۆی كرد.
بڕیاری ڕیفراندۆم
لە 7ی حوزەیرانی 2017 هێز و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان، جگەلە بزوتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسلامی لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان لە هاوینەهەواری سەڵاحەدین كۆبوونەوە.
لە كۆبوونەوەكەدا كە بە ئامادەكاری و سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی، سەرۆكی ئەوكاتی هەرێم بەڕێوەچوو، بەشداربووان بڕیاریاندا ڕیفراندۆمی سەربەخۆی هەرێمی كوردستان بە ناوچە دابڕاوەكانیەوە لە 25ی ئەیلولی ساڵی 2017 ئەنجامبدەن، بۆ ئەوەش ئەنجومەنی باڵای ڕیفراندۆم بە سەرۆكایەتی بارزانی پێكهێنرا.
دوابەدوای بڕیارەكانی كۆبوونەوە هەرێم كەوتە قۆناغێكی نوێوە، وڵاتانی جیهان پەیامی جۆراوجۆریان گەیاند، بەشێك لە لایەنە سیاسییەكانی ناوخۆ پێویستی گەیشتن بە هاوڕایی سیاسییان بە پێویست دەزانی، هەندێكی دیكە كاتی ئەنجامدانەكەیان بە ناگونجاو ناودەبرد، لەكاتێكیشدا پەرلەمانی كوردستان سڕكرابوو، بەشێكی دیكەی هێز و لایەنەكان لەگەڵ ئەوەدابوون پێویستە بڕیارێكی لەوجۆرە پاڵپشتی و بڕیاری پەرلەمانی لەسەربێت.
دەربارەی بڕیارەكانی ئەو ڕۆژە ئەبو كاروان، ئەندامی ئەنجومەنی باڵای پێشووی ڕیفراندۆم و ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی شیوعی كوردستان بە تۆڕی میدیایی ئێستای وت، “ئەگەرچی ڕیفراندۆم بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان ڕەوایەتی خۆی هەیە، بەڵام بەبێ دیراسەتكردنی قوڵی هوكارە بابەتی و خودییەكان و بەبێ ئەوەی زەمینەسازی تەواوی بۆ بكرێت، خەڵكی كوردستان و حیزبەكان و تەنانەت لەنێو حیزبێكی سیاسیشدا گەیاندبووە دووبەرەی جیاواز و دژ بەیەك، خۆ ئەگەر ئاڕاستەی شوێنكەوتەیی و سۆز و عاتیفە نەبوایە، بەرەی لایەنگرانی ئەنجامنەدانی پرۆسەكە زۆر لەوانە زیاتر بوون كە بڕوایان وابوو دۆخ و كاتەكە شیاو و لەبارن بۆ ئەنجامدانی”.
هەروەك بەشێك لە وتەكانی سەرۆكی ئەوكاتی هەرێم لە كۆبوونەوەی 7ی حوزەیرانیش ئاشكرادەكات و دەڵێت، سووربوو لەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و داوای دیاریكردنی ڕۆژی ئەنجامدانی كردووە و ڕوو لە لایەنە بەشداربووەكان دوپاتیكردووەتەوە كە “ڕیفراندۆم دەبێت بكرێت” و “هەتا ئەمەریكاش دژ بێت ئێمە دەیكەین، ئەگەر نایكەن من كاتی ئەنجامدانی دیاریدەكەم”.
ڕیفراندۆم لە ناوچە دابڕاوەكان
ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە ناوچە دابڕاوەكان یەكێك بوو لەو پرسانە زۆرترین مشتومڕی لەسەر هەبوو.
سەرەڕای بڕیاری ئەنجومەنی باڵای ڕیفراندۆم، لە كۆتاییەكانی مانگی ئابی هەمان ساڵ ئەنجومەنی ئەوكاتی پارێزگای كەركوك بە سەرۆكایەتی ڕێبوار تاڵەبانی دەنگی بە ئەنجامدانی پرۆسەكە لە شارەكەدا دا، پاش بایكۆتكردنی دانیشتنەكە لەلایەن ئەندامە عەرەب و توركمانەكانی ئەنجومەنەكە.
بەڵام هاوكات لەگەڵ هەنگاوەكان بەرەو ئەنجامدانی، بەرەی دواخستنی ڕیفراندۆم فراوانتر دەبوو، لە ڕۆژەكانی كۆتایی ماوەی هەڵمەتی بانگەشەدا سەركردایەتی یەكێتی لە كەركوك بەرهەڵستی خۆیان بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە شارەكەدا نیشاندا بەهۆی ئەو مەترسییانەی سەبارەت بەو ناوچانە لەئارادابوو.
لەسەر ئاستی دەرەكیش هەڵوێستی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بوو كە داوای دواخستنی دەكرد، سەرەڕای هەڕەشەكانی هەریەك لە توركیا، ئێران و عێراق و داواكارییان بۆ پاشەكشەكردن لە ئەنجامدانی.
دیارترین داواكارییەكان نامەكەی ڕیك تیلەرسن، وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی ئەمریكا بوو كە تیایدا داوای دواخستنی ڕیفراندۆم كرابوو لە بەرامبەر هەوڵدانی ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ چارەسەری پرسی كورد و گەیاندنی بە نەتەوە یەكگرتووەكان.
ئەبو كاروان لەبارەی ئەو نامەیەوە وتی، “كۆمەڵێ خاڵی هەرە ئیجابی تێدابوو، بڕوام وابوو ئەو نامەیە دەرگایەك بوو بۆ كشانەوە و دواخستنی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لەكاتێكدا یەك دەوڵەت نەبوو پشتگیریمان لێبكات، دەرفەتێك بوو خۆمان لە مەترسی جدی دوربخەینەوە، لەكاتێكدا هەڕەشەی عێراق و ئێران و توركیامان لەسەر بوو، بەڵام ئەوەی بینیم لەلایەن سەركردەی حیزبەكانەوە پێچەوانەی پێشبینییەكانی من بوو، دژی هەرجۆرە دواخستنێك بوون، بەتایبەتی حیزبەكانی دەرەوەی پارتی و یەكێتی”.
ئەوەشی وت، “بۆ مێژوو سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و مەلا بەختیار لە گفتوگۆكەیاندا زیاتر وردبین بوون و مەترسییەكانیان خستەڕوو و باسی دواخستنی پرۆسەكەیان كرد لەنێوان قسەكانیاندا، مەیلیان بەلای جۆرێك لە دواخستنی مەعقول بوو، بەڵام حیزبەكانی دیكە بەپێچەوانە لەگەڵ ئەنجامدانیدا بوون”.
لە 14ی ئەیول-یش، 11 ڕۆژ بەر لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم، شاندێكی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی برێت مەكگۆرك، نێردەی تایبەتی سەرۆكی ئەمریكا و بە بەشداریی باڵیۆزی ئەمریكا لە عێراق و نێردەی تایبەتی ئەمینداری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان و باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق لە پارێزگای دهۆك لەگەڵ مەسعود بارزانی كۆبوونەوە.
كۆبوونەوەكە لە بارەگای فەرماندەیی پڕۆسەكانی دژ بە داعش بوو، تیایدا خاڵە جێگرەوەكان لە بەرامبەر دواخستنی ڕیفراندۆم تاوتوێكران.
نوێنەرانی ئەمریكا، بەریتانیا، فەرەنسا و نەتەوە یەكگرتووەكان پێشنیاری تاوتوێكردنی پرسی كورد و ڕیفراندۆمانیان لە كۆبوونەوەكانی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان كرد، لەبەرامبەر دواخستنی پرۆسەی ڕیفراندۆم تەنها بۆ ماوەی دوو ساڵ.
بەڵام لە 23ی ئەیلول كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و ڕاپرسی هەرێم و ڕۆژی 24ی ئەیلول-یش لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی باڵای ڕیفراندۆم ئامادەكاری و بڕیار لەسەر ئەنجامدانی یەكلاكرایەوە “ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە وادەی دیاریكراویدا بەبێ هیچ دواخستنێك”.
ئەنجام بەڵێ و ئاكام پێچەوانە
لە ڕیفراندۆمەكەدا 92%ی بەشداربووان لە بەردەم بژاردەی “ئایا دەتەوێت هەرێمی کوردستان و ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێم ببن بە دەوڵەتێکی سەربەخۆ؟” بە بەڵێ دەنگیاندا، بەڵام پاش تێپەڕبوونی تەنها 21 ڕۆژ لە 16ی تشرینی یەكەمدا هێزە عێراقییەكان هێرشیان بۆسەر كەركوك و ناوچە دابڕاوەكان دەستپێكرد و پاش شەڕێكی نابەرابەر بەشێكی بەرچاوی ئەو ناوچانە لەژێر دەستی هێزەكانی پێشمەرگە دەرهێنران.
ئەندامەكەی ئەنجومەنی باڵای پێشووی ڕیفراندۆم دەپرسێت، “تا چەند تەسەوراتی سەركردەكانی بەشداربووی بڕیاری ڕیفراندۆم لەجێی خۆیدا بوو لەكاتێكدا یەك دەوڵەت پشتگیری لێنەدەكردین؟ تێگەیشتنمان لە ئاست ململانێی نێودەوڵەتی و بەرژەوەندی نێودەوڵەتیدا بوو؟ تەسەوراتی بەشداربووان لەجێی خۆیدا بوو كە وترا شیعە شەڕی كورد ناكات و سیستانی شەڕی كوردی مەحروم دەكات؟ لەدوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و بڕیارەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و كۆكردنەوەی هێزەكانی حەشدی شەعبی و سوپای عێراق، ئەو بۆچوونە دروستبوو كە وترا چەند فشارمان لەسەر بكەن ئەوەندەی تر ڕاگەیاندنی دەوڵەتی كوردستانی نزیك دەبێتەوە؟”.
دوای تێپەڕبوونی چوار ساڵ بەسەر ئەنجامدانیدا سەرەڕای لەدەستچوونی ناوچە دابڕاوەكان، لەئێستادا حكومەتی هەرێم بۆ زۆرێك لە پرسەكانی موچە، سوتەمەنی، دەرمان و پێداویستییە پزیشكییەكان چاوی لە دەستی بەغدادە و فەراهەمكردن یان نەكردنی بۆ هاوڵاتییانی كوردستان دەبەستێتەوە بە ناردن و دەستەبەركردنی لەلایەن حكومەتی ناوەندەوە.
