ماوەی چەند رۆژێكە تا دێت نرخی دۆلار بەرامبەر دیناری عێراق روو لە بەرزبوونەوەیە، شارەزایەك هۆكارەكەی بۆ گرفتەكانی نێوان ئێران و ئەمریكا و نەبوونی سیستمێكی بانكی پێشكەوتوو دەگەڕێنێتەوە و چارەسەرییەكانیش دیاریدەكات.
ئەمڕۆ لە بازاڕەكانی دراودا، نرخی دۆلار ژمارەیەكی پێوانەیی تۆماركرد و تا 157.500 دینار بەرزبووەوە، بەر لەوەی لە داخستنی بازاڕدا بگاتەوە 156.750 دینار.
ئەگەرچی لەگەڵ ئەم بەرزبوونەوانەدا بانكی ناوەندیی عێراق چەند رێوشوێنێكی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی نرخ راگەیاند و گرتەبەر، بەڵام تائێستا نەیتوانیوە بەرزبوونەوەكە رابگرێت. شارەزایەكی ئابوریش باس لە وردەكارییەكەی دەكات.
محەمەد حسێن، توێژەر و شارەزای ئابوری نووسیویەتی، “چەند هۆکارێکی تەکنیکی دۆلاری (بەرامبەر دینار) گران کردووە، بەڵام حکومەتەکەی سودانی و بانکی ناوەندیی عێراق دەتوانن سنوورێک بۆ ئەم گرانبوونە دابنێن؛ هاوکات سوریشن لەسەر ئەوەی نەهێڵن دۆلار گرانتربێت لەو نرخە فەرمییەی کە دیاریکراوە”.
دەربارەی ئەوەی گرانبوونەكە چۆن روویداوە و كێشەكان لە كوێدان؟ ئەو شارەزایە دەڵێت، لە وەتەی دەوڵەتی عێراق دروست بووە، حکومەتەکانی سیستەمی نرخی ئاڵوگۆڕی جێگیریان بەکارهێناوە، نەک نرخی گۆڕاو وەک ئەوەی کە لە تورکیا و ئێران هەیە. بۆیە هەر لەسەرەتاوە ئەم ناسەقامگیرییەی نرخی دینار بەرامبەر دۆلار دەبوایە رووینەدایە. ئەمە کەلێنێکمان نیشان دەدات لە جێبەجێکردنی سیاسەتی دراوی حکومەتەکە.
دەشڵێت، لە عێراقدا، دوو جۆر دۆلارمان هەیە، دۆلاری کاش کە نزیکەی 20 تا 25%ی ئەو دۆلارەیە بانکی ناوەندی دەیفرۆشێت لە رێگای چەند بانکێکەوە دێتە بازاڕەوە، وە دۆلاری حەواڵە بەشەکەی تریەتی. زۆر وتراوە لەسەر گەندەڵی و گرفتەکانی ئەم سیستەمە، بەڵام بۆ ئابورییەکی ئازادی پشت-بەستوو بە میکانیزمەکانی ئابوری بازاڕ، ئەم سیستەمە بۆ خۆی هیچ گرفتێکی نیە ئەگەر سیاسییەکان و بانکە-گومانلێکراوەکانیان بە خراپی سودییان لێوەرنەگرتایە.
روونیشیدەكاتەوە، کێشەیەکی ئەم مەزادی عمولە ئەوەبوو کە بڕێکی زۆری ئەو دۆلارانەی بە ناوی بازرگان و هاوردەکارانی عێراقەوە لە بانکی ناوەندی دەردەکرا، لە رێگای چەند بانکێکی وەسیتەوە لە دوبەی و عەمان دەگەیشتنە دەست چەند بانک و کەسایەتی و کۆمپانیایەکی سەر بە ئێران، یان نزیک لە حیزبوڵای لوبنانی و سوریای ئەسەد. ئەم کەسایەتی و هەژمار و کۆمپانیانە لەلایەن ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە سزادراون لەبەر هۆکاری سیاسی جیاجیا. ئەم دۆخە هەمیشە مایەی ناڕەزایەتی ئیدارەی ئەمریکا بووەو وەک پێشێلکردنی سزاکانی ئەمریکا بینراوە.
ئەو شارەزایە ئاماژەی بەوەداوە، لە پێنج ساڵی رابردوودا، ئەمریکیەکان زۆر هەوڵیاندا حکومەتی عێراق خۆی رێکاری پێویست بگرێتەبەر بۆ سنووردارکردنی ئەو دۆلارانەی کە دەگەنە هەژماری ئەو لایەن و کەسایەتییانەی لەژێر سزاکانی ئەمریکادان، بەڵام لایەنی عێراقی دەستەوەستان بوو. ئەوەبوو بانکی ناوەندی ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (U.S.Federal Reserve) خۆی سزای چوار لەو بانکانەی دا کە گومان دەکرێت رۆڵی گەورەیان هەبوبێت لە گواستنەوەی دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندیی عێراقەوە بۆ لایەن و کەسایەتیە سزادراوەکان. هەر کە بانکی ناوەندی ئەمریکا ئەم سزانەی راگەیاند، یەکسەر بانکی ناوەندیی عێراق ئەم بانکانەی دوورخستەوە لە هەموو مامەڵە و رێکارەکانی خۆی. هاوکات میکانیزمی مەزادی عمولەیان هەڵوەشاندەوە.
ئێستا راستەوخۆ بانکی ناوەندی عێراق خۆی دۆلار نافرۆشێت بە دینار بۆ هەر کەس و بانکێک کە بیەوێت، بەڵکو حەواڵەی بانکی دابیندەکات بۆ ئەو بازرگانانەی کە بە راستی کاڵا هاوردە دەکەن، یان ئەو گەشتیارانەی سەردانی دەرەوەی وڵات دەکەن لە کارتێکی بانکی رافیدەین دا 10 هەزار دۆلاری بۆ دەگۆڕنەوە بە نرخی فەرمی. ئەم میکانیزمە نوێ-یە وایکردووە پرۆسەی دۆلار فرۆشتن بە خەڵک و دابینکردنی حەواڵەی بازرگانی بۆ پارەدارکردنی کاڵای هاوردەکراو کەمێک خاوببێتەوە، وەك ئەوەی محەمەد حسێن باسیدەكات.
دەربارەی ئەوەی ئێستای چی دەگوزەرێت روونیكردووەتەوە، بانکی ناوەندی ناچارکراوە سیستەمی مەزادی عمولە بگۆڕێت و لە جیاتی ئەوە راستەوخۆ حەواڵەی بازرگانەکان دابینبکات و دۆلار بەو عێراقییانە بفرۆشێت کە دەچنە دەرەوە. سزادانی ئەو چوار بانکە و ئەو رێکارانەی گیراوەتەبەر بۆ سنووردارکردنی حەواڵەی گومانلێکراو بوونەتە هۆی کەمکردنەوەی ئەو دۆلارە کاشەی رۆژانە دێتە بازاڕی دراوەکانەوە. جگە لەوەی هۆکاری گرانبوونی دۆلاری کاش لە بازاڕە نافەرمیەکەدا تەکنیکییە. ئەو بڕە دۆلارەی دێتە بازاڕە نافەرمیەکەی عێراق نەختێک کەمترە لەوەی کە خواستی لەسەرە.
سەبارەت بەوەی چارەسەری ئەو دۆخە چییە، ئەو شارەزایەی ئابوری دەڵێت، بۆ چارەسەری گرفتی کورتهێنانی دۆلار لە بازاڕە نافەرمییەکەدا، بانکی ناوەندی دەیان رێگا و ئامرازی لە بەردەستە. بۆ نمونە، ئەگەر حکومەتی عێراق پارەی بەڵێندەر و کۆمپانیا عێراقییەکان بە دۆلار بدات. یان 20%ی مووچەی کارمەندانی کەرتی گشتی بە دۆلار دابەشبکات، ئەوکات ئەم گرفتە چارەسەر دەبێت، بەڵام هیچ زەمانێک نیە دوای بانکە ئەهلییەکانی سیاسییە گومانلێکراوەکان جارێکی تر ئەم دۆلارەش لە بازاڕدا ناچننەوە و ناینێرنەوە بۆ وڵات و لایەنە سزادراوەکان.
دەشڵێت، کێشەکانی ئێران و ئەمریکا رۆڵێکی هەیە لە دروستکردنی ئەم گرفتەدا، بەڵام لە راستیدا هۆکاری سەرەکی نیە. ئەگەر عێراق سێکتەرێکی بانکی پێشکەوتووی هەبوایە و گرێدراوبوایە بە تۆڕی سویفتی جیهانی و توانای رەوانەکردنی حەواڵەکان و راییکردنی بازرگانییە دەرەکیەکەی هەبوایە، ئێران نەدەبووە کێشە.
لە كۆتاییدا دەڵێت، کێشەیەکی تری عێراق ئەوەیە، ئابورییەکەی زۆر پشت بە هاوردەکردن دەبەستێت. عێراق بەبێ هەرێمی کوردستان ساڵانە نزیکەی 60 ملیار دۆلار هاوردەی هەیە، وا تەقدیر دەکرێت لە هەرێمی کوردستانیشەوە نزیکەی 30 ملیار دۆلار هاوردەی هەموو عێراق بکرێت. ئەم بڕە زۆر زۆرە بۆ ئابورییەکی وەک عێراق کە کۆ بەرهەمەکەی لە ساڵی 2021دا تەنها 207 ملیار دۆلار بووە.
