لە 22ی نیسانی هەموو ساڵێكدا كورد لە (توركیا، ئێران، عێراق و سوریا) ساڵڕۆژی ڕۆژنامەگەریی كوردی دەكەنە، كە هاوكاتی دەرچوونی یەكەم ڕۆژنامەی كوردییە لە قاهیرە لە ساڵی 1898دا، بەمجۆرە دامەزراوەی میدیایی (بی بی سی)ی بەریتانی چیرۆكێك دەربارەی یەكەم ڕۆژنامەی كوردی دەگێڕێتەوە.
بی بی سی دەڵێت، ڕۆژنامەگەریی كوردی بە قۆناغی هەڵكشان و داكشاندا تێپەڕبووە بەهۆی ئەو دۆخە سیاسییەی ناوچەكەی گرتووەتەوە و وایكردووە نوسەر و ڕۆشنبیرانی كورد نوسراوەكانیان بە زمانی گەلانی دیكە كە حوكمی ناوچەكەیان كردووە بنوسن، سەرەڕای لەدەستچوون و ونبوونی ئەنجامە فیكرییەكانیان لە ڕۆشنبیریی ئەوانی دیكەدا، بەهۆیەوە گەشەكردنی ڕۆژنامەگەریی تایبەتمەند بە كاروباری كورد و پرسە نەتەوەییەكەیان دواكەوتووە بەراورد بە گەلانی دیكەی ناوچەكە وەك عەرەب، ئێرانی و توركەكان.
سەرەڕای گرتنەبەری هەمان سیاسەتی سەردەمی عوسمانی لەلایەن حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی ئەو وڵاتانەی كوردی بەسەردا دابەشبووە لە نكۆڵیكردنی مافەكانی گەلی ناوچەكە بە هۆكاری جیاجیا بەتایبەت لە توركیا كە سیاسەتی بە تورككردنی بەشێوەیەكی بەرنامە بۆداڕێژراو گرتەبەر و لە بەرامبەردا هەوڵی گەورە دامەزراوەكانی بۆ دەرخستن و گەورەكردنی ڕۆڵی تورك بەدرێژایی مێژوو و فەرامۆشكردنی بەشداریی نەتەوەكانی دیكەی ناوچەكە و لەسەرووی هەمووشیانەوە كورد و ئەرمەن.
بەدرخانییەكان
دەرچوونی یەكەم ڕۆژنامەی كوردی لە قاهیرە لە ساڵی 1898دا بوو لە سەردەمی دەسەڵاتی عەباس حلمیی دووەم (حەوتەم فەرمانڕەوای میسر لە خێزانی محەمەد عەلی پاشا).
ڕۆژنامەی (كوردستان) لەلایەن ئەمیر میقداد مەدحەت بەدرخان دەرچوو، ڕۆڵەی خێزانی ناسراوی بەدرخانییەكان كە حوكمی میرنشینی بۆتان-یان دەكرد، كە بنەڕەتەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1260، دواهەمینی خێزانەكە بەدرخان پاشا بووە كە میرنشینەكەی تا ساڵی 1847 بەڕێوەبردووە، كۆتاییەكەی لەسەر دەستی یەزدان شیر-ی ئامۆزایەوە بوو دوای هاوپەیمانیكردنی دەوڵەتی عوسمانی لەگەڵیدا بۆ لەناوبردنی میرنشینەكەی.
دوای كۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی بەدرخانییەكان لە میرنشینەكەدا، سەرجەمیان دوورخرانەوە، هەندێكیان خرانەژێر نیشتەجێكردنی ناچارانەوە لە ئەستەنبوڵ، لەكاتێكدا بەشێك لە خێزانەكە بەسەر ناوچە جیاوازەكانی دیكەی ژێر قەڵەمڕەویی عوسمانی دوورخرانەوە وەك دوورگەی كریت، دیمەشق و عەككا.
كاتێكیش كەمالییەكان گەیشتنە دەسەڵات لە ساڵی 1922دا، حكومەتی نوێی توركیا سزای لەسێدارەدانی بۆ بەشێك لە بەدرخانییەكان دەركرد بەتۆمەتی هەوڵدان بۆ جیابوونەوە لە دەوڵەتی توركیا، لەنێویاندا ئەمین عالی بەدرخان و پێنج منداڵەكەی (سورەییا، جەلادەت، كامەران، سفدار و تۆفیق) بۆیە سەرجەمیان ناچاربوون بۆ دەرەوەی توركیا هەڵبێن و بەسەر ژمارەیەك دەوڵەتدا دابەشبوون.
ئەمین عالی و سورەییا-ی منداڵە گەورەكەی چوون بۆ میسر، هەرچی جەلادەت، كامەران، تۆفیق و سفدار-ە پەنایان بردەبەر سوریا و لەوێشەوە بەرەو ئەڵمانیا.
بازدانێكی مێژوویی
لە شوێنی دوورخستنەوەیەوە لە قاهیرە، میقداد مەدحەت بەدرخان (برای ئەمین عالی) ڕۆژنامەی (كوردستان)ی بە زمانی كوردی، زاراوەی كرمانجی دەركرد، ئەو زاراوەیەی لەسەر ئاستێكی بەرفراوان لە توركیا، سوریا و چەند بەشێكی عێراق و ئێران بەكاردەهێنرێت، دواتریش زاراوەی سۆرانی بۆ زیادكرا كە لەلایەن بەشێكی زۆری كوردان لە ئێران و عێراق بەكاردەهێنرێت.
میقداد دەیزانی تێكۆشان لەپێناو بەدەستهێنانی ماف، تەنها لە ئەنجامدانی شەڕی ڕاستەوخۆدا نایەتەدی، بەڵكو باوەڕی بە پێویستیی بڵاوكردنەوەی هۆشیاری لەنێو ڕۆڵەكانی نەتەوەكەی، ئاشناكردنیان بە مافەكانیان و ئەو ستەمەی لێیاندەكرێت دەبێت. هەر ئەمەش پاڵنەری ڕۆژنامەی كوردستان بوو بەو ئاراستەیە، ئەو ڕۆژنامەیەی لە سوریاوە بەرەو توركیا دزەیپێدەكرا.
بۆچی قاهیرە؟
میسر لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە، لە ترۆپكی توانای ڕۆشنبیری خۆیدا و دوور لە دەسەڵاتی عوسمانییەكاندا بوو. بۆیە، قاهیرە سەبارەت بە میقداد میدحەت بەدرخان و عەبدولڕەحمان-ی برا، باشترین شوێن بوو بۆ دەرچوواندنی ڕۆژنامەكەیان و خاڵی گونجاوی سەركەوتنی پڕۆژە سیاسی و ڕۆشنبیرییەكەیان.
بۆیە لەدایكبوونی یەكەم ڕۆژنامەی پەیوەندیدار بە مافەكانی كورد و زمانەكەیان بە ناوی (كوردستان)ەوە بوو، كە لە خانەی هیلال-ی قاهیرە لە ساڵی 1898 دەرچوو و تیایدا تیشكخرایەسەر گرفتەكانی كورد و بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیری لەنێوانیاندا و هاندانیان بۆ ئەنجامدانی شۆڕش و داواكردنی مافەكانیان.
سێ هەزار كۆپی ڕۆژنامەكە چاپدەكرا و زۆرینەی بێبەرامبەر لە ناوچە كوردییەكان بڵاودەكرانەوە و دەگوازرانەوە بۆیان لەڕێی بەیروت و دیمەشقەوە بەشێوەی نهێنی.
بەڵام عوسمانییەكان هەستیان بە مەترسیی ڕۆژنامەكە و ڕۆڵی لە ڕانانی كورد كرد، بۆیە دەستیانكرد بە شوێنكەوتووانی سەرپەرشتیارانی لەڕێی هەڕەشەكردن لە ژیانیان بۆ وەستاندنی ڕۆژنامەكە و داخستنی، ئەمەش بووەهۆی گۆڕینی شوێنی دەرچوونی چەند جارێك بەدرێژایی چوار ساڵی دەرچوونی، لە نێوان میسر، بەریتانیا و سویسرا دەگوازرایەوە.
ژمارەی 31 و كۆتاییەكەی لە جنێف ساڵی 1902 بڵاوكرایەوە، بەڵام كۆتایی نەهات، بەڵكو بووە دەستپێكی سەرەتای لەدایكبوونی ڕۆژنامە و گۆڤاری كوردی كە لەمڕۆدا لەژمارە نایەن.
دیمەشق و بەغداد و مەهاباد و ئیستانبوڵ
سەدەی بیستەم پڕبوو لە شۆڕش و دەستكەوت و كەوتن و هەستانەوە سەبارەت بە كورد.
گۆڤاری (ڕۆژ) ساڵی 1913 دەرچوو، دواتر ڕۆژنامەی (تێگەیشتنی ڕاستی) لە بەغداد ساڵی 1918 كە مێجەرسۆن، فەرماندەی سەربازیی بەریتانی سەرپەرشتی دەكرد، ئەو زانیاری لەبارەی بنەماكانی زمانی كوردی هەبوو بە هەماهەنگی لەگەڵ شوكری فەزڵی-ی ڕۆژنامەنوس.
لەگەڵ پێكهێنانی شانشینی هاشمیی عێراقی لە ساڵی 1921دا، چەندین ڕۆژنامە لە شاری سلێمانی دەرچووێندران وەك (پێشكەوتن، بانكی كوردستانی) و ئەوانی دیكە، ئەوەی هاوكاریی دەرچوواندنی كردن ئەو چاپخانەیە بوو كە مێجەرسۆن-ی بەریتانی هێنایە شارەكەوە.
لە ساڵی 1919دا خوێندكارانی كورد لە ئیستانبوڵ ڕۆژنامەی (ژین)یان بە زاراوەی كرمانجی و بەبەكارهێنانی پیتی عەرەبی دەرچوواند، هەروەك ئەمیر سورەیا بەدرخان لە هەمان ساڵدا ڕۆژنامەی (كوردستان)ی دەركردەوە، كە یەكەمجار مامی لە قاهیرەوە دەستیپێكرد، بەڵام ئەوەی برازا لە ئیستانبوڵ و بە هەردوو زمانی كوردی و توركی بوو، جگە لە بڵاوكردنەوەی وتار و چیرۆكە شیعر بە هەردوو زمانی فارسی و عەرەبی.
لە دیمەشق-یش ئەمیر جەلادەت بەدرخان لە ساڵی 1932دا گۆڤاری (هاوار)ی دەركرد، یەكەم گۆڤاری لەو جۆرەبوو، چونكە یەكەم گۆڤار بوو ئەلفوبێی كوردیی لاتینی بە ڕەزامەندیی حكومەتی ئەوكاتی سوریا بڵاوبكاتەوە، دواتریش ڕۆژنامەی (ڕوناهی) لە ساڵی 1943 دەرچوواند.
جگە لە ڕۆژنامەی دیكە وەك (ڕوناكی) لە هەولێر و گۆڤاری (نیشتمانی) كە لە شاری مەهاباد دەرچوو، هەروەها چەندین ڕۆژنامە و گۆڤاری دیكە لە ئازربایجان، ئەرمینیا و لوبنان.
