سەرۆكی ئەمریكا دوێنێ كۆتایی بەو لوتكەیە هێنا كە لەڕێی ڤیدیۆ كۆنفڕانسەوە دەربارەی دیموكراسیەت ڕێكیخستبوو، لوتكەكە ڕووبەڕووی گازەندەی چین، ڕوسیا و هەندێك لە وڵاتانی دیكە بووەوە.
جۆ بایدن، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە وتەیەكدا بۆ بەشداربووان وتی، ”دیموكراسیەت سنوور ناناسێت، بەهەموو زمانەكان دەدوێت، زیندووە لەنێو چالاكوانانی دژ بە گەندەڵی، بەرگریكاران لە مافەكانی مرۆڤ و لەنێو ڕۆژنامەنووساندا”.
ئاماژەی بەوەشكرد، ویلایەتە یەكگرتووەكان هاوشانی هەموو ئەوانە دەوەستێت “كە ڕێگە بە گەلانیان دەدەن هەناسەی ئازادی بدەن و بە دەستی ئاسنین گەلانیان ناخنكێنن”.
بایدن-ی دیموكراتیی تەمەن 79 ساڵ، كە چەندین جار دووپاتیكردەوە جیهان گەیشتووەتە ”خاڵی گۆڕانكاری” لە ڕووبەڕووبوونەوەی نێوان ڕژێمە سەركوتكارەكان و دیموكراتەكان، لە یەكەم ڕۆژی لوتكەكەدا بەڵێنی دابینكردنی 424 ملیۆن دۆلاری دا بۆ پاڵپشتیكردنی ئازادیی ڕۆژنامەگەری و هەڵبژاردنی ئازاد و هەڵمەتەكانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی.
بایدن وتیشی، “دیموكراسیەت پێویستی بە پاڵەوانە”، وەك ئاماژەیەك بۆ ئەوەی كە گەیشتن بە دیموكراسی و پابەندبوون پێوەی كارێكی ئاسان نییە.
بەڵام هەوڵەكەی بۆ سەرلەنوێ دووپاتكردنەوەی ڕۆڵی ویلایەتە یەكگرتووەكان وەك مەرجەعی دیموكراسییەت، ڕووبەڕووی ڕەخنەی زۆر بووەوە.
لیستی میوانانی بانگهێشتكراو، كە نزیكەی 100 حكومەت و ڕێكخراوی ناحكومی و كۆمپانیا و كۆمەڵە خێرخوازییەكانی گرتەوە، توڕەیی هەندێك لە وڵاتانی بەدواداهات، لەسەروو هەمووشیانەوە چین و ڕوسیا.
پەكین، كە نیگەران بوو بەهۆی بانگهێشتكردنی تایوان بۆ لوتكەكە، سەرەڕای ئەوەی وەك بەشێك لە چین لێی دەڕوانێت، لە میانی گرێدانی لوتكەكەدا سەركەوتنێكی بەدەستهێنا، دوای ئەوەی ڕۆژی پێنجشەممە نیكاراگوا ڕایگەیاند، پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی لەگەڵ تایپێ پچڕاندووە و دانینا بە چینی میللیدا.
ڕەخنە لە ناوخۆوە
بایدنلەناو ویلایەتە یەكگرتووەكانیش ڕووبەڕووی ڕەخنە بووەوە، كۆمارییەكان لەلایەك ڕەخنەی ئەوەی لێدەگرن كە لەبەرامبەر چین زۆر توند نییە، لەلایەكی دیكەش دانیال ئیلسپێرگ، كە زانیارییەكانی لەبارەی جەنگی ڤێتنامەوە دزەپێكرد، ڕەخنەی لە ئیدارەكەی گرت بەهۆی هەوڵەكانی بۆ ڕادەستكردنی جولیان ئەسانج لەپای پەردەهەڵماڵینی لەسەر زانیارییەكانی پەیوەندیدار بە هەردوو جەنگی ئەفغانستان و عێراق.
ئیلسپێرگ لە تویتەر نووسی، “بایدن چۆن زاتی ئەوە دەكات وانە بدات لەمیانەی لوتكەی ئەمڕۆ دەربارەی دیموكراسییەت، لەگەڵ ئەوەی لەهەمان كاتدا لێبوردن ڕەتدەكاتەوە” بۆ دامەزرێنەری ماڵپەڕی (ویكیلیكس).
وتیشی، بایدن “ئازادیی ڕۆژنامەنووسی لەژێر ناوی (ئاسایشی نەتەوەیی) تیرۆر دەكات”.
ڕاپرسییەك كە ناوەندی (بایۆ) بۆ توێژینەوەكان لە بەهاری ساڵی 2021 ئەنجامیداوە، نیشانیدەدات كە تەنها 17%ی بەشداربووان لە 16 وڵاتی پێشكەوتوو “پێیانوایە دیموكراسییەتی ئەمریكا نمونەیەكە دەكرێت لاسایی بكرێتەوە”، لە بەرامبەریشدا 57% پێیانوایە “پێشتر نمونەیەكی باش بووە، بەڵام لە ساڵانی دواییدا بەوجۆرە نەماوەتەوە”.
چین دیموكراسییەتەكەی ئەمریكا بە “چەكی كۆكوژ” ناودەبات
وتەبێژ بەناوی وەزارەتی دەرەوەی چین لە ڕاگەیەندراوێكدا لەبارەی لوتكەكەوە دەڵێت، ”دیموكراسییەت ماوەیەكی درێژە بووەتە چەكی كۆكوژ و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەكاریدەهێنێت بۆ چوونە ناو وڵاتانی دیكە”، واشنتنیشی تۆمەتباركرد بە ”وروژاندنی شۆڕشی ڕەنگاوڕەنگ لە دەرەوە”.
وتەبێژەكە ئەوەشی وت، لوتكەكە بۆ “نەخشەكێشانی هێڵەكانی ڕقلێبوونەوەی ئایدیۆلۆژی و هاندانی لەسەر دابەشكاری و ڕووبەڕووبوونەوە” ڕێكخراوە.
چین بەڵێنی ئەوەشیدا كە ڕووبەڕووی “سەرجەم جۆرەكانی دیموكراسییەتی ساختە ببێتەوە و بە سەختی بەرهەڵستی بكات”.
كرملین: ئەمریكا دەیەوێت جیاكاری بكات
ڕوسیاش ڕەخنەی لە لوتكەكە هەبوو، دیمتری بیسكۆڤ، وتەبێژ بەناوی كرملین لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەنوسیدا ڕایگەیاندبوو، “ویلایەتە یەكگرتووەكان دەیەوێت هێڵی دابەشكاریی نوێ دروستبكات، بۆ جیاكردنەوە و دابەشكردنی وڵاتان بەسەر باش و خراپدا بەپێی ڕای ئەمریكا”.
ئەمەش لەكاتێكدایە هەریەك لە ڕوسیا و چین، كە بە ڕكابەری سەرەكیی واشنتن دادەنرێن بانگهێشتی لوتكەكە نەكران، لە جیاتی چین، تایوان بەشداربی پێكرا، كە پەكین بە بەشێكی دانەبڕاو لە وڵاتەكەی ناویدەبات.
توركیا بێبەش و عێراق ئامادە
توركیا، هاوپەیمانی واشنتن لە پەیمانی باكووری ئەتڵەسی، بانگهێشتی لوتكەكە نەكرابوو، ئەمەش چاوەڕوانكراوە، بەهۆی ئەوەی پێشتر بایدن، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان-ی سەرۆكی توركیای بە “سەركوتكار” ناوبرد.
لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لیستی بانگهێشتكراوان تەنها ئیسرائیل و عێراقی گرتەوە، هیچ كام لە وڵاتە عەرەبییە هاوپەیمانە كلاسیكییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان وەك میسر، سعودیە، ئوردن، قەتەر و ئیمارات بانگهێشت نەكرابوون.
لەنێو وڵاتانی دیكەی بەشداربوودا هەریەك لە (بەرازیل، پۆڵەندا، هندستان و پاكستان) هەبوون.
