توێژینەوەیەكی نوێ دەڵێت، ئەو زیانانەی بەهۆی قەیرانی گۆڕانی ئاووهەوا و لێكەوتەكانی لە كەشوهەوای زیانبەخش روودەدەن دەبنە هۆی زیان بە نزیكەی 16 ملیۆن دۆلار لە تەنها كاتژمێرێكدا، ئەمەش بەدرێژایی بیست ساڵی رابردوو، دەشڵێت، نەبوونی زانیاری لەبارەی وڵاتانی هەژارەوە سەلمێنەری ئەوەیە كە دۆخەكە زۆر خراپترە.
گەردەلول، لافاو، شەپۆلی گەرما و وشكبوونەوە بوونەتەهۆی گیانلەدەستدانی چەندین كەس و لەناوبردنی رووبەرێكی فراوان موڵك و ماڵ و ناوچەی كشتوكاڵی و ناوچە پارێزراوە سروشتییەكان لە دەیەكانی دواییدا لە چەندین وڵاتی جیاوازی جیهان. بەرزبوونەوەی پلەی گەرما بووەتەهۆی زیادبوونی ئاستی روودانی كارەسات و زیاتر وێرانكەر بوونیان، وەك ئەوەی رۆژنامەی گاردیان-ی بەریتانی بڵاویكردووەتەوە.
یەكەم توێژینەوەی لەو جۆرە
توێژینەوەكە بە یەكەمینی لەو جۆرە دادەنرێت كە ژمارەیەكی جیهانیی زیادبوونی ئەو تێچووە دەردەخات كە راستەوخۆ دەخرێتەپاڵ بەرزبوونەوەی پلەی گەرمای جیهان كە هۆكارەكی بەشێوەیەكی سەرەكی چالاكییە چڕە پیشەسازییەكانی مرۆڤە.
بەپێی نمونەی شیكاریی زانیارییەكان كە توێژینەوەكە پەنای بۆ بردووە، ناوەندی زیانە جیهانییەكان دەگاتە 140 ملیار دۆلار ساڵانە ئەوەش لە ساڵی 2000 تا ساڵی 2019، سەرەڕای ئەوەی ژمارەكە زۆر جیاوازە لە ساڵێكەوە بۆ ئەوەی دیكە، بەجۆرێك نوێترین زانیارییەكان زیانەكان بە بڕی 280 ملیار دۆلار تەنها لە ساڵی 2022دا دەردەخەن، وەك ئەوەی پێگەی (ئیكۆ واچ)ی تایبەت بە كاروباری ژینگە بڵاویكردووەتەوە.
توێژینەوەكە، كە لە گۆڤاری (Nature Communications) بڵاوكراوەتەوە، رێبازێكی نوێی گرتووەتەبەر كە پشتدەبەستێت بە چۆنیەتی كەڵەكەبوونی گۆڕانی ئاووهەوا لە دیاردە توندەكانی كەشوهەودا. هاوشانی توێژینەوە سەرەكییەكە سەدان توێژینەوەی دیكە ئەنجامدراون، تیایدا ئەژماری ئاستی گۆڕان لە بەرزبوونەوەی پلەی گەرما كراوە كە بووەتەهۆی دیاردەی توندی كەشوهەوا، ئەمەش رێگەیدا بە خەمڵاندنی ئەو بەشەی زیانەکان کە لە ئەنجامی بەرهەمهێنانی گازە گەرمکەرەوەکانەوە دروست دەبن کە بەهۆی چالاکییەکانی مرۆڤەوە بەرهەمدێن.
توێژەران دەڵێن، كەمی زانیارییەكان، بەتایبەت بە وڵاتانی داهات لاوازدا، بووەتەهۆی كەمبوونەوەی ئاستی مەترسیی كۆی ژمارەكە.
جۆن ستیڤنسۆن، گەورە شیكاری ئاووهەوا لە بلۆمبێرگ ئنتلیجنس دەڵێت، ئەم ژمارانە كۆی ئەو خەرجییانە دەگرێتەوە كە بەهۆی زیانی سەر دامودەزگاكان، پچڕانی هێڵی كارەبا، خەرجییە حكومییەكان، زیادبوونی هەڵاوسان لە كەرتی بونیادنان و ئەودوای زیانە مادییەكانی دیكە دەكەونەوە.
ستیڤنسۆن دەشڵێت، زیانە مادییە خەمڵێندراوەكانی پەیوەندیدار بە قەتیسبوونی گەرما گەیشتووەتە نزیكەی حەوت ترلیۆن دۆلار لەماوەی سی ساڵی رابردوو. ئەم ژمارەیەش هەندێك كاری وەك كرێی نادیاری پەیوەندیدار بە سوتانی دارستانەكان یان گەرمای زۆر ناگرێتەوە، سەرەڕای بەرزبوونەوەی قیستی بیمە لەسەر دامودەزگاكان.
دۆخەكە زۆر دژوارترە
پرۆفیسۆر ئیلان نوی لە زانكۆی ڤیكتۆریا لە ویلینگتۆن-ی نیوزلەندا، كە توێژینەوەكەی ئەنجامداوە لەگەڵ ریبیكا نیومان-ی هاوڕێی دەڵێت، “ژمارەی سەرەكیی زیانەكان 140 ملیار دۆلارە لە ساڵێكدا، ئەوەش ژمارەیەكی زۆر گەورەیە” ئەوەشی وت، بە بەراوردكردنی ژمارەكە بە تێچووی گۆڕانی هەوا بە بەكارهێنانی نمونەی كۆمپیوتەر، پێدەچێت ئەم هەڵسەنگاندنانە كاریگەرییەكانی گۆڕانی ئاووهەوا كەمبكاتەوە، واتە دۆخەكە زۆر دژوارترە.
یەك لەسەر سێی تێچووی زیانەكان دەچێت ئەو گیانی ئەوانەی لەناودەچن، لەكاتێكدا یەك لەسەر سێی دیكەی دەچێت بۆ داڕمانی موڵك و ماڵەكان.
توێژینەوەكە دەڵێت، گەردەلول و باهۆزە توندەكانی وەك گەردەلوی هارڤی، بەتەنها خۆی بەرپرس بووە لە یەك لەسەر سێی زیانە ئابورییەكان، لەكاتێكدا شەپۆلەكانی گەرما بەرپرسن لە رێژەی 16%ی كۆی زیانەكان، لەكاتێكدا لافاو و وشكبوونەوەش بەشدارن بە رێژەی 10%ی زیانەكان.
ئەو ساڵانەی زۆرترین زیانیان تیابووە بەهۆی گۆڕانی ئاووهەوا ساڵی 2003 بوو كاتێك شەپۆلێكی گەرمای بەهێز ئەوروپای گرتەوە، بەدوایدا ساڵی 2008 كاتێك باهۆزی نەرجس میانماری گرتەوە و ساڵی 2010 كاتێك وشكبوونەوە رووی لە سۆماڵ كرد و شەپۆلێكی گەرماش ئەوروپای گرتەوە.
زیان لە موڵك و وماڵەكانیشدا بەرزترین بووە لە هەردوو ساڵی 2005 و 2017 كاتێك باهۆز ویلایەتە یەكگرتووەكانی گرتەوە، ئەوەش بەهۆی قەبارەی ئەو زیانە زۆرەی لە موڵك و ماڵ و ژێرخانی ئابوری كەوت.
