30 ساڵ لەمەوبەر لە ڕۆژێكی وەك ئەمڕۆدا دوایین سەرۆكی سۆڤیەت بە فەرمی دەستلەكاركێشانەوەی لە پۆستی سەرۆكی یەكێتییەكە كشاندەوە، بەمەش ئەو یەكێتییەی ساڵانێك باڵادەسترینی جیهان بوو، هەڵوەشایەوە، بەڵام ڕوسیای ئێستا بە هێزی جۆراوجۆرەوە دەیەوێت لەنێو ململانێ جیهانییەكاندا ببێتە میراتگرێكی ڕەسەنی یەكێتییەكە.
لە 25ی كانونی یەكەمی 1991 میخائیل گۆرباچۆڤ، دوایین سەرۆكی سۆڤیەت، بە فەرمی دەستلەكاركێشانەوەی لە سەرۆكایەتیی یەكێتیی سۆڤیەت ڕاگەیاند، ڕۆژی دواتر 20ی كانونی یەكەم، پەرلەمانی وڵات، ئەنجومەنی باڵای سۆڤیەت، بە فەرمی دانی بە سەربەخۆیی 15 وڵاتی سەربەخۆی نوێدا نا، بەمەش بوونی یەكێتیی سۆڤیەت كۆتایی پێهات.
ئاڵای سوور، كە وێنەی چەكوش و داسی لەسەر نەخشێندرابوو و ڕۆژانێك سیمبولی یەكێك لە بەهێزترین وڵاتانی جیهان بوو، لەسەر كۆشكی كرملین هێنرایە خوارەوە.
یەكێتیی سۆڤیەت
یەكێتیی سۆڤیەت وڵاتێكی شیوعی بوو (1917-1991) بە هەڵایسانی شۆڕشی سۆشیالیستیی ئۆكتۆبەر لە ڕوسیای قەیسەری دامەزرا و دواتر 15 كۆماری لەخۆی كۆكردەوە و بووە گەورەترین وڵاتی سەدەی بیستەم و لەنێوان ساڵانی (1945-1991) ململانێی فەرمانڕەوایی جیهانی لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكاندا كرد.
یەكێتییەكە لە سەرەتای دروستبوونیەوە سنوورێكی نێودەوڵەتیی جێگیری نەبوو، سنوور بەتێپەڕبوونی كات و ڕووداوە جیاجیاكانەوە دەگۆڕدرا، لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە سنووری یەكێتییەكە زۆر نزیكبووەوە لە ڕووبەری سنووری ئیمپراتۆریەتی پێشووی ڕوسیا، بەتایبەت دوای خستنەپاڵی خاكی وڵاتانی دراوسێ بۆسەر خاكەكەی وەك خاكی وڵاتانی بەڵتیك، ڕۆژهەڵاتی پۆڵەندا و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا، كە خۆی لە ناوچەی بیسارابیا دەبینێتەوە.
بەشێوەیەكی گشتی ڕووبەرەكەی 22 ملیۆن و 402 هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشە (نزیكەی 15%ی ناوچە وشكانییەكانی گۆی زەوی) بوو.
وڵاتە پێكهێنەرەكانی بریتیبوون لە (ڕوسیا، ئەرمینا، ئازەربایجان ، مۆلدۆڤا، لیتوانیا، قیرغیزستان، تاجیكستان، توركمانستان، ئۆكرانیا، ئۆزبەكستان، ئەستۆنیا، لاتڤیا، بیلاڕوسیا، جۆرجیا و كاریلیای فینلەندی).
دامەزراندن و فراوانبوون
یەكێتیی سۆڤیەت لە ئاكامی سەركەوتنی شۆڕشی بەلشەفییەكان (بەلشەفیك بە ڕوسی واتە ’زۆرینە’) لە (حزبی كرێكارانی سۆشیالیستی دیموكراتی) بە سەرۆكایەتی ڤلادیمێر لینین لە شەوی 25ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1917 بەسەر دەسەڵاتی قەیسەری ڕوسیا، كە وڵاتی خزاندە ناو قەیرانی قوڵەوە پاش بەشداریكردنی لە جەنگی یەكەمی جیهان، دامەزرا.
بەلشەفییەكان چەند چاكسازییەكان دەستپێكرد، لەوانە جیاكردنەوەی نێوان كڵێسا و دەوڵەت و بەخۆماڵیكردنی كارگەكان و باڵادەستیی كرێكاران بەسەر دامەزراوە پیشەسازییەكاندا، ئەمەش بەرهەڵسكاریی گەورەی لەناو وڵاتدا هێنایە ئاراوە لە هاوەڵە سۆشیالیستییەكانی خۆیانەوە “مەنشەفییەكان” (مەنشەفی واتە كەمینە)، بەهۆیەوە وڵات خزایە ناو جەنگێكی ناوخۆییەوە كە ماوەی پێنج ساڵی خایاند (1917-1922)، كە بەلشەفییەكان لە بەرژەوەندیی خۆیان یەكلایانكردەوە.
لە 30ی كانونی یەكەمی 1922 پێكهێنانی (یەكێتیی كۆمارە سۆشیالیستییەكانی سۆڤیەت) ڕاگەیەنرا لەنێوان هەریەك لە (ڕوسیا، ئۆكرانیا، بیلاڕوسیا و كۆماری قەوقاز)، هەمان ساڵ مۆسكۆ وەك پایتەختی یەكێتییەكە لەجیاتی شاری (پترۆگراد)، كە دواتر ناونرا (لینینگراد) و لە ساڵی 1991یشەوە بە (سانپترسبۆرگ) بەناوبانگە.
باڵادەستی
سەرەڕای ئەوەی بە كردەیی هەوڵی پەرەپێدانی پەیوەندییە سیاسی و ئابورییەكانی لەگەڵ ئەڵمانیادا بوو بە سەرۆكایەتیی ئەدۆڵف هیتلەر و پەیماننامەی پەلامارنەدان-ی لە ئابی 1939 لەگەڵدا واژووكردبوو، بەڵام ئەمە نەبووە ڕێگر لەبەردەم سەركردە ئەڵمانییەكە بۆ داگیركردنی سۆڤیەت لە چێوەی بردنەوەی جەنگی دووەمی جیهان.
داگیركارییەكەی ئەڵمانیا زیانی گەورەی بە یەكێتییەكە گەیاند، بەڵام سەركەوتن لە شەڕی ستالینگراد و یەكلاكردنەوەی لە شوباتی 1943، تا ئازادكردنی سەرجەم خاكە داگیركراوەكانی سۆڤیەت لە هاوینی 1944 و كۆتاییەكەی بە داگیركردنی بەرلین لەلایەن سوپای سووری سۆڤیەتەوە لە 2ی ئایاری 1945، هاوسەنگییەكەی پێچەوانە كردەوە.
سەرەڕای سەركەوتنەكەی یەكێتیی سۆڤیەت لەم جەنگەدا زیانە مرۆیی و مادییەكانی زۆر گەورەبوون، زیاتر لە 10%ی دانیشتووانەكەی، 70%ی دامەزراوە پیشەسازییەكانی و 50%ی موڵك و ماڵەكانی لەدەستدا.
بەڵام توانی سوود لە هاوپەیمانییەكەی سەردەمی جەنگی لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكان و بەریتانیا وەربگرێت و پەیوەندییەكانی لەگەڵیاندا قوڵ بكاتەوە، بەرهەمەكەی كۆنگرەی یەڵتا بوو لە شوباتی 1945 بە سەرۆكایەتی سەرۆكی هەرسێ وڵات و ڕێككەوتنیان لەسەر ڕێكخستنی سیاسەتی جیهان پاش كۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهان.
بەڵام ئەم نزیكبوونەوەیە زۆری نەخایاند و كیبڕكێ و ململانێ جێگەی گرتەوە.
لە ساڵی 1949 یەكێتیی سۆڤیەت یەكەم بۆمبی ئەتۆمی دروستكرد و ڕێكخراوی (كۆمیكۆن)ی ئابوریی دامەزراند بۆ پتەوكردنی فەرمانڕەوایییەكەی بەسەر وڵاتانی سۆشیالیستی، وەك وەڵامدانەوەی پلانی (مارشاڵ)ی ئەمریكی بۆ پشتیوانیی ئابوریی وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا، كە جەنگ وێرانیكردبوون.
ڕووداوەكانی دواتر كە مردنی ستالین لە ساڵی 1953 و هاتنەسەر دەسەڵاتی نیكیتا خرۆشۆڤ و زیادبوونی ململانێكانی نێوان ئەمریكا و سۆڤیەت و جەنگی ساردی بەدواداهات، وڵاتەكەی لەنێو ئاستەنگە سیاسی، سەربازی و ئابورییەكاندا هێشتەوە.
گۆڕانكارییەكانی یەكێتییەكە لە سەرۆكایەتیی سۆڤیەت بە میخائیل گۆرباچۆڤ كۆتایی هات، كە لای خۆیەوە نەیتوانی لەسەر ئاراستەی سۆشیالیستی و چارەسەری ئاستەنگەكان پۆستەكەی بەڕێوەببات و بە دەستلەكارێكشانەوە و هەڵوەشاندنەوەی یەكێتییەكە كۆتایی هات.
ئەمڕۆی سۆڤیەت
بەپێی ڕادیۆی گشتیی ئەمریكا (ئێن بی ئاڕ) پەیوەندییەكی بەهێز هەیە لەنێوان گرفتەكانی ئێستای سەر سنووری ئۆكرانیا و هەرەسهێنانی یەكێتیی سۆڤیەت.
بەپێی ڕادیۆكە، بیرۆكەی فراوانبوون كە لە سەدەی ڕابردوودا سۆڤیەتی پێجیادەكرایەوە، بە هەڵوەشاندنەوەی كۆتایی نەهاتووە، بەتایبەت دوای گەیشتنی ڤلادیمێر پوتین بە دەسەڵات.
پوتین كە پێیوایە هەرەسهێنانی یەكێتی سۆڤیەت “گەورەترین كارەساتی جیۆسیاسییە لە سەدەی بیستەمدا” بەو تێڕوانینەوە لە وڵاتانی دراوسێی ڕوسیا، بەتایبەتیش ئۆكرانیا، دەڕوانێت.
پوتین لە هاوینی ڕابردوودا ڕایگەیاند، ڕوسیا و ئۆكرانیا لە باخچەی یەك وڵاتدان “هەر وەهاش بوون بۆ ماوەیەكی زۆر بەدرێژایی چەند سەدەیەك”، بەپێی ڕادیۆكە لەڕێی نوسین و هەڵوێستەكانیەوە دەردەكەوێت پوتین تائێستا ئۆكرانیا بە بەشێك لە ڕوسیا دەبینێت.
ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی، ڕوسیا بە کۆکردنەوەی هێز لەسەر سنوور و ئامادەکاری بۆ داگیرکردنی ئۆکرانیا تۆمەتبار دەكەن.
بەڵام پوتین لە چەندین بۆنەدا ئەم تۆمەتەی ڕەتكردووەتەوە و پێنجشەممەی ڕابردوو لە كۆنگرەی ڕۆژنامەوانیی ساڵانەیدا، كە لە كۆشكی كرملین سازیدا، وتی، پلان بۆ داگیركردنی ئۆكرانیا دانانێت.
پوتین پێیوایە مەترسیی ڕاستەقینە لە بەرفراوانبوونی ناتۆیە لە ئەوروپای ڕۆژهەڵات و ئەگەری چوونەپاڵی ئۆكرانیا بۆ ناو ئەو هاوپەیمانییەی ڕۆژئاوا.
پوتین لە دوایین كۆنگرەی ڕۆژنامەنووسیی خۆیدا وتی، “ئەوە ئەمریکایە کە لەگەڵ مووشەکەکانیدا هاتووەتە بەر دەرگامان (..) ئەوە ئەمریکا و ناتۆیە کە دەبێت گەرەنتیمان پێبدەن، بە زووترین کات”.
لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی لە زاری پوتینەوە دەوترێتەوە دەربارەی ڕووداوی هەڵوەشاندنەوەی یەكێتیی سۆڤیەت، ئەوەیە كە دەڵێت، “ئەو كەسەی نیگەرانی دایناگرێت بەهۆی نەبوونی دەوڵەتی سۆڤیەتی.. مرۆڤێكی بێ دڵە، ئەو كەسەش بیر لە ئەگەری دووبارەكردنەوەی لەم جۆرە دەوڵەتە دەكاتەوە.. مرۆڤێكی بێ عەقڵە”.
