پاش تێپەڕبوونی دوو ساڵ بەسەر خۆپیشاندانە بەرفراوانەكانی عێراق تایبەت بە داخوازیی گۆڕانكاری و كۆتاییهێنان بە گەندەڵی، ئەمڕۆ عێراقییەكان لەبەردەم تاقیكردنەوەی گۆڕانكاریی ئاشتییانەدان، لەڕێی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە، كە بە یاسایەكی نوێ بەڕێوەدەچێت.
هەڵبژاردنەكە خواست و ویستی عێراقییەكان بوو بۆ گۆڕانكاری، بەڵام ئایا ئەنجامەكەی ئەو خواستە دەهێنێتەدی، لەكاتێكدا ئومێدەكان بۆ گۆڕانكاری بەر چەندین هۆكار دەكەون، كە وادەكەن بەشداریكردن تیایدا كەمبێت لەسایەی دووبارەبوونەوەی هەمان هێزە دەسەڵاتدارەكانی پێشوو و بوونی میلیشیا و گروپەكانی دەرەوەی دەسەڵات، لەهەمان كاتدا بایكۆت و بەشدارینەكردنی بەشێك لە هێزە مەدەنییەكان.
لەگەڵ ئەوەشدا سەرجەم سیناریۆكان بۆ پاش ئەم هەڵبژاردنە كراوەن، بەتایبەت لەسایەی ئەو ئاماژانەی تیشكدەخەسەر پاشەكشەی ئاستی جەماوەری هێزە ئاینییە دەسەڵاتدارەكانی وڵات و بوونی هێزی مەدەنی و كەسایەتیی سەربەخۆ، كە هۆكاردەبن بۆ كەمكردنەوەی دەنگی هێزە كلاسیكییەكان.
لەنیو بایكۆت و بەشداریكردندا
لە دەنگدانەكەی ئەمڕۆدا نزیكەی 24 ملیۆن كەس مافی دەنگدانیان هەیە، بۆ پێنجەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە عێراق، ئەمەش دوای ئەوەی نزیكەی یەك ملیۆن و 200 هەزار كەس لە هێزە ئەمنییەكان، سوپا، ئاوارە و بەندكراوان ڕۆژی هەینی مافی دەنگدانیان هەبوو.
هەڵبژاردنەكە دەبێتە هۆی پێكهێنانی حكومەتی نوێ، كە ڕووبەڕووی ژمارەیەك قەیرانی كەڵەكەبووی ئابوری، سیاسی و ئەمنی دەبێتەوە.
هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی بەر لە وادەی ئاسایی خۆی، كە ناوەڕاستی ساڵی داهاتوو بوو، ئەنجامدەدرێت، وەك وەڵامدانەوەی ئەو خۆپیشاندانانەی لە سەرەتای تشرینی یەكەمی 2019 ڕژانە سەر شەقامەكان و بە دەستلەكاركێشانەوەی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی و دواتریش ناچاركردنی ئەنجومەنی نوێنەران بە جێبەجێكردنی بەشێك لە خواستەكانیان لەنێویشیدا یاسای نوێی هەڵبژاردن كە پشتدەبەستێت بە بردنەوەی خاوەن زۆرترین دەنگ و ڕەتكردنەوەی یاسای پێشوو كە خزمەتی بە پارتە سەرەكییەكان دەكرد و لە عێراق بە یاسای (سانت لیگۆ) ناسراوبوو.
لەم هەڵبژاردنەدا 21 هاوپەیمانی و 109 پارت و لایەنی سیاسی بەشدارن، جگە لە كاندیدە سەربەخۆكان، لە بەرامبەریشدا ژمارەیەك لە هێزە مەدەنی و عەلمانییەكان بایكۆتیان كردووە، لەنێویشیاندا حزبی شیوعی عێراق، دێرینترین پارتی سەر گۆڕەپانی سیاسیی عێراق، هەروەها ڕەوتی مەدەنی عێراقی كە لەلایەن فایەق شێخ عەلی پەرلەمانتاری پێشووەوە سەرۆكایەتی دەكرێت.
سایتی عەرەبی جدید لە زاری ئەحمەد حەقی، ئەندامی ڕەوتی مەدەنیی عێراقی دەڵێت، “دابەشبوونی هێزە مەدەنییەكان لەنێوان بەشداری لە هەڵبژاردن و بایكۆتكردنی، پێویستە نەبێتە ڕێگر لەبەردەم عێراقییەكان بۆ ڕووكردنە سندوقەكانی دەنگدان”.
وتیشی، “گرنگ ڕووكردنە ناوەندەكان و دەنگدان بۆ هەر كەسێكی سەربەخۆ یان بەرەی بەرهەڵسكاری هێزە ئاینی و میلیشیاییەكانە بە ئامانجی دوورخستنەوەیان و ڕێگریكردن لە خراپتر”.
حەقی دووپاتیشیدەكاتەوە، “بایكۆتی دەنگدان لەلایەن عێراقییەكانەوە بەشێوەی سروشتی واتە لایەنگرانی گروپە چەكدارەكان و هێزە ئاینییەكان سەردەكەون، لەكاتێكدا هەمووان دەزانن ئەوان كەمینەی ڕاستەقینەن لەبەرامبەر ڕای گشتیی عێراق و، زیاتر لە 5%ی كۆی شەقامی عێراقی پێكناهێنن”.
بەڕێوەچوونی پڕۆسەكە
كاتژمێر 07:00ی بەیانی ئەمڕۆ دەرگای ناوەندەكانی دەنگدان كە ژمارەیان هەشت هەزار و 273 ناوەندی دەنگدانە، كرانەوە و كاتژمێر 06:00ی ئێوارە دەنگدان كۆتایی پێدێت.
بۆ بەشداری لە پرۆسەكە دەنگدەر پێویستە كارتی دەنگدانی پێبێت، هەروەها بەڵگەنامەیەك یان دوو بەڵگەنامەی دیكە بۆ خۆ سەلماندنی لە ناوەندەكانی دەنگداندا، بەپێی ئامارەكانی پێشووی كۆمسیۆن لە كۆی ئەو كەسانەی مافی دەنگدانیان هەیە نزیكەی 25%یان كارتەكانیان وەرنەگرتووەتەوە.
هەڵبژاردنەكە بە چاودێریی نزیكەی 75 هەزار چاودێری ناوخۆیی و هەزار و 700 چاودێری نێودەوڵەتی ئەنجامدەدرێت.
هاوڕێ تۆفیق، شارەزای هەڵبژاردن و بەرپرسی پێشووی ئۆفیسی سلێمانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن دەڵێت، “جگە لە چاودێری حزبەکان کە مافی سکاڵایان ھەیە، چاودێرەکانی دیكە لە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و چاودێرە نێودەوڵەتییەکان بەھیچ شێوەیەک بەپێی یاسای ھەڵبژاردن مافی سکاڵایان نیە، بەڵکو دەتوانن بۆ ڕای گشتی ڕاپۆرت بڵاوبکەنەوە”.
هاوڕێ تۆفیق لە پەیجی خۆی نووسیویشیەتی، “دەنگدان بەشێوازی ئەلیکترۆنی ئەژماردەکرێت، بۆ سەلماندنی پاک و بێگەردی ئەنجامە ئەلیکترۆنیەکە، تەنھا یەک ویستگە لەھەر ناوەندێکی دەنگدان بەشێوەی ژماردنی دەستی دەژمێردرێت، كە پێشوەخت کۆمسیۆن تیروپشکی بۆ ئەو مەبەستە کردووە، ئەگەر جیاوازی ئەنجامی ئەلیکترۆنی لەگەڵ ژماردنی دەستی 5% بوو، ئەوكات ھەموو ویستگەکان بە دەست دەژمێردرێنەوە”.
سیناریۆی كراوە
هێز و پارتە سەرەكییەكان لەم هەڵبژاردنەدا، كە بڕیارە 329 كورسیی ئەنجومەنی نوێنەران پڕبكەنەوە، لە بەردەم مەترسیی جددیدان بەهۆی ترسیان لەو كورسییانەی بەدەستی دەهێنن، لەسایەی یاسای نوێی هەڵبژاردن كە پێشتر تاقینەكراوەتەوە، هەروەها ئەژماركردنی دەنگی ئەو كاندیدەی زۆرترین دەنگ دەهێنێت، بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەو دەنگانەی كاندیدانی دیكەی ناو لیستەكەی بەدەستیدەهێنێت، كە لە هەڵبژاردنی پێشوودا ڕەچاودەكرا.
جگە لە پەیڕەوكردنی سیستمی فرەبازنە كە بووەتەهۆی دەركەوتنی هێزی هۆز و گروپە ناوخۆییە سەربەخۆكان، لەگەڵ دەركەوتنی هێزی سەربەخۆ و ئەژماركراو لەسەر هێزە مەدەنییەكان، گرنگتر لەوانەش، پاشەكشەكردنی ئاستیی جەماوەریی هێزە ئاینییە دەسەڵاتدارەكانی وڵاتە لەپاش ناڕەزایەتییەكانی دوو ساڵی رابردوو و دۆخی دژواری ژیان، مرۆیی و خزمەتگوزاری لە عێراق.
تاڵب حاتەمی، ئەندامی ڕێكخراوی ڕافدەین، پەیوەندیدار بە كاروباری هەڵبژاردن دەڵێت، “بەشداری هێزە كلاسیكییە سونی و شیعی و كوردییەكان بە لیستی جیاجیا و ڕكابەری یەكدی، ناڕۆشنییەكانی دەربارەی ئەنجامی هەڵبژاردن زیادكردووە”.
وتیشی، “پێویستە عێراقییەكان تێبگەن هیچ جێگرەوەیەكیان نییە جگە لە هەڵبژاردن و گۆڕانی بەردەوام، تەنانەت ئەگەر لاوازیش بێت، سەردەمی كودەتا و گۆڕانی كتوپڕ هیچ شتێك ناهێنێتەدی”.
ئامادەكاری ئەمنی
جیاواز لە تەواوی هەڵبژاردنەكانی پێشوو، هەڵبژاردنی ئەمجارە لە ڕێوشوێنێكی ئەمنی توندوتۆڵ و كاریگەردا بەڕێوەدەچێت، بۆ یەكەمجارە قەدەغەی هاتوچۆ لەنێو شارەكاندا ڕێگەپێدراوە.
فەرماندەیی پڕۆسە هاوبەشەكان پێشتر ئامادەیی تەواوی پلانی پاراستنی پرۆسەی دەنگدان و چۆنیەتی گواستنەوەی سندوقەكانی دەنگدانی ئاشكراكرد، كە بڕیارە سندوقەكان لەڕێی بنكە ئاسمانییەكانەوە كاری گواستنەوە و پاراستنیان ئەنجامبدرێت.
لیوا تەحسین خەفاجی، وتەبێژ بەناوی پرۆسە هاوبەشەكان ڕایگەیاند، بەپێی ئەو ڕێككەوتنەی لەنێوان حكومەت و فەرماندەیی ئەمنیی باڵا لە عێراق و كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان كراوە، ناوەندە سەربازییەكان و بنكە ئاسمانییەكان بۆ پاراستنی سندوقەكانی دەنگدان هەڵبژێردراون پاش ئەوەی لەڕێی ئاسمانییەوە لە ناوەندەكانی دەنگدان دەگوازرێنەوە.
بەپێی وتەی خەفاجی، ئەو هەنگاوە بۆ پاراستنی سندوقەكان و دەنگی دەنگدەرانە لە هەر هەوڵێكی ساختەكاری.
لە هەڵبژاردنی پێشوودا كە لە ئایاری 2018 ئەنجامدرا، ڕووداوێكی ئاگركەوتنەوە لە كۆگاكانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن لە بەغداد كەوتەوە، كۆگاكە سندوقەكانی دەنگدانی بەشی ڕەسافەی بەغدادی تیاهەڵگیرابوو، لەكاتێكدا بەغداد زۆرترین ژمارەی دانیشتووانی هەیە و 71 كورسی لە كۆی 329 كورسییەكەی ئەنجومەنی نوێنەران بەردەكەوێت.
سوتانەكە بە چەند كاتژمێرێك بوو پاش بڕیاری ئەنجومەنی باڵای دادوەری بۆ ژماردنەوەی دەستیی دەنگەكان.
ژمارەكانی دیكەی هەڵبژاردن
ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 329 كورسییە، بۆ ئەم هەڵبژاردنە بەسەر 83 بازنەی هەڵبژاردندا لە سەرتاسەری وڵات دابەشبووە، بۆ دووەمجارە هەڵبژاردنەكە بەشێوەی فرە بازنە ئەنجامدەدرێت و تیایدا زامنی سەركەوتن و بردنەوەی لانیكەم 83 ژن بۆ پەرلەمان لە كۆی كورسییەكان كراوە.
زیاتر لە 200 هێز و هاوپەیمانیی سیاسی بە 3 هەزار و 226 كاندید كە لە نێوانیاندا 900 ژن هەیە كێبڕكێ دەكەن، لەو ژمارەیە 1800 كاندیدیان بۆ یەكەمجارە خۆیان پاڵاوتووە.
ژمارەی وێستگەكانی دەنگدان لە سەرتاسەری وڵات 55 هەزار و 41 وێستگەیە، كە بەسەر زیاتر لە هەشت هەزار ناوەندی دەنگداندا دابەشبووە.
كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە زیاترە لە 24 ملیۆن و 299 دەنگدەر كە لەنێویاندا نزیكەی یەك ملیۆن دەنگدەریان بۆ یەكەمجارە مافی بەشدارییان هەیە و لەدایكبووی ساڵانی 2002 و 2003ــن.
هاوڵاتییانی عێراقی لە دەرەوەی وڵات كە ژمارەیان نزیكەی سێ ملیۆن دەنگدەر دەبێت بەهۆكاری ماددی و ترس لە ساختەكاری مافی بەشدارییان لە پرۆسەكەدا نابێت.
هاوڕێ تۆفیق دەڵێت، دوای ئەژماركردنی دەنگەكان بەشێوەی ئەلیكترۆنی، سندوقە ئەلیكترۆنییەكە ئەنجامەكەی چاپ دەکات و چاودێری هەر لایەنێك كۆپییەكی پێدەدرێت، دواتر ئەنجامی ئەلیکترۆنی لەڕێگای تۆڕەكانی ئینتەرنێتەوە بە ئامێرێک کە پێیدەڵێن (فیزارت) دەگوازێتەوە بۆ ناوەندی داخڵکردنی ئەنجامی دەنگدان لە بەغداد.
ئاشكراشیدەكات، بەپێی یاسا پێویستە کۆمیسۆن لە ماوەی 24 كاتژمێردا ئەنجامی سەرەتایی دەنگدان ڕابگەیەنێت.
