هەوڵێكی كودەتا لە شەوی 15ی تەمموزی 2016 بۆ لایەنە جیاجیاكانی توركیا مایەی شۆك بوو، ئەگەرچی یەكەم هەوڵی كودەتا نەبوو كە لە وڵاتەكەدا ڕووبدات، بەڵام بەهۆی بەشداری كەرتە جیاجیا سەربازییەكان تیایدا و دواتر ڕاگەیاندنی شكستپێهێنانی لەماوەیەكی كەمدا، بووە جێی پرسیار و تائێستاش ئەوەی نەڕەواندووەتەوە، ئایا بەڕاستی كودەتای سەربازی بوو، یان سیناریۆیەكی پێشتر داڕێژراو؟
بەر لەو هەوڵە، توركیا لە دوای دامەزراندنیەوە لە ساڵی 1923، چوار كودەتای لە ساڵەكانی (1960، 1971، 1980 و 1997) تێدا ڕوویداوە، بەردەوامیش پەیوەندی نێوان كەرتی سەربازی بە سیاسییەكانەوە بارگرژی تیابووە.
بەڵام ئەوەی لە 2016دا ڕوویدا جیاوازبوو لە كودەتاكانی دیكە، بەهۆی بەشداریی چەندین یەكەی جیاوازی سەربازی، بینینی پێشهات و دیمەنەكانی سات بەسات لە تەلەفزیۆن و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە، خۆپیشاندان و ڕێگری لە تانكەكان و دواتریش ڕاگەیاندنی شكستپێهێنانی.
لە كاتژمێرەكانی یەكەمی هەوڵەكە، پەنجەی تۆمەت بۆ گروپی (خزمەت)ی سەر بە فەتحوڵا گولەن درێژكرا، بەتایبەت دوای زیادبوونی ناكۆكییەكانی گروپەكە لەگەڵ پارتی داد و گەشەپێدان بە سەرۆكایەتی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان-ی سەرۆكی ئەوكات، ئەگەرچی گروپەكە دواتر هەوڵدان و تێوەگلانی لە هەرجۆرە هەوڵێكی كودەتا ڕەتكردەوە.
شەوی 15ی تەمموز لەماوەی چەند كاتژمێرێكدا جاڕی كۆتاییهاتنی دەسەڵاتی چەندین ساڵەی پارتی داد و گەشەپێدان درا، بەڵام پێش ئەوەی ڕۆژ ببێتەوە، دۆخەكە بەجۆرێكی دیكە گۆڕدرا، ئەردۆغان شكستی كودەتاكەی راگەیاند.
بەشێك لە سەربازانی سوپای توركیا لە هەردوو پردی بۆسفۆڕ و سوڵتان ئەحمەد، كە بەشە ئاسیاكەی ئیستەنبوڵ بە بەشە ئەوروپیەكەیەوە دەبەستێتەوە، بڵاوبوونەوە و پاشان ژمارەیەك فڕۆكە لە ئەنقەرەی پایتەخت بۆردومانی پەرلەمان و كۆشكی سەرۆكایەتیان كرد.
بە دیلگرتنی سەرۆكی ئەركانی سوپای توركیا هەوڵی كودەتاكەی هەنگاوێك بردە پێشەوە، كودەتاچیەكان ڕایانگەیاند، لەپێناو گەڕانەوەی ئاشتی و دیموكراسی دەسەڵاتیان كۆنتڕۆڵكردوە، بەڵام دەركەوتنی ئەردۆغان لە درەنگانێكی شەودا لەڕێگەی سكایپەوە لەگەڵ تەلەفزیۆنی سی ئێن ئێن تورك، كە تیایدا داوای لە خەڵك كرد بڕژێنە سەر شەقامەكان و ڕوبەرووی كودەتاكە ببنەوە، بەو جوڵەیە دواتر ئاڕاستەی ڕووداوەكان لە بەرژەوەندی ئەردۆغان و پارتەكەی كۆتاییان هات.
داد و گەشەپێدان لەدوای سەركەوتنیەوە لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2002، قەڵەمڕەوییەكەی بەكارهێنا بۆ دورخستنەوەی گروپ و لایەنە نەیارەكان و بێهێزكردنیان، بەتایبەت لەنێو سوپا و دادگا.
پارتەكە دواتریش لە هەڵبژاردنەكانی 2011 و 2015 جارێكی دیكە بردنەوەی بەدەستهێنا، حكومەت پرۆسەیەكی پاكتاوی گەورەی لەنێو دامەزراوەكانیدا دژ بە لایەنگرانی گروپی خزمەت ئەنجامدا، هەروەك بەر لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی شورای سەربازی، كە چاوەڕوان دەكرا بڕیاری دەركردنی ئەفسەرانی سەر بە گروپی گولەن لە سوپای لێبكەوێتەوە، هەوڵی كودەتاكە ڕوویدا.
ڕاكێشانی پەنجەی تۆمەت بۆ گروپەكی گوڵەن لە هەوڵدان بۆ ئەنجامدانی كودەتا، بووە خاڵ و بیانوویەك تا ئەردۆغان بەكاریبهێنێت بۆ ئەنجامدانی پرۆسەیەكی بەرفراوانی پاككردنەوەی دامەزراوەكانی دەوڵەت لە ئەندام و لایەنگرانی گروپەكە، لەڕێی بەئامانجگرتنی سەدان هەزاریان بە زیندانیكردن، یان دەركردنیان لە كارەكانیان و دەستكردن بە دادگاییكردنی هەندێكیان، كە تا ئەمڕۆ درێژەی هەیە.
بەمدواییە سلێمان سۆیلۆ، وەزیری ناوخۆی توركیا ڕایگەیاند، لە ساڵی 2016وە هێزە ئەمنییەكانی وڵات 135 هەزار و 916 پڕۆسەی ئەمنییان دژ بە گروپی گوڵەن ئەنجامداوە، لە وتەیەكیدا لە ئیستەنبوڵ وتی، “پڕۆسە ئەمنییەكان دژ بە گروپی خزمەت بووەتە هۆی دەستگیركردنی 312 هەزار و 121 كەس”.
لەكاتێكدا سۆیلۆ بەر لە چەند مانگێك وتبووی، وەزارەتی ناوخۆ لەدوای هەوڵی كودەتاكەوە زیاتر لە 99 هەزار پڕۆسەی ئەمنی ئەنجامداوە، كە بووەتە هۆی ڕاگرتنی نزیكەی 283 هەزار كەسی تۆمەتبار بە لایەنگریی گروپی خزمەت، كە لە نێویاندا نزیكەی 95 هەزار كەس بەندكراون، لەكاتێكدا 26 هەزاریان تائێستا بە دەستبەسەركراوی ماونەتەوە و زیاتر لە 25 هەزاری دیكەش لە لیستی داواكراواندان.
نزیكەی 498 هەزار كەس بەر پڕۆسەی دەركردن كەوتن، لەنێو ئەو ژمارەیەدا كەمێكیان توانییان تۆمەتی لایەنداریی گروپەكەی گوڵەن لەسەر خۆیان لابدەن و بگەڕێنەوە بۆ كارەكانیان، بەبێ ئەوەی ژمارەكەیان ئاشكرابكرێت.
پێشتر ڕاگەیانرابوو، هەوڵی كودەتاكە بووەتە هۆی كوژرانی 237 كەس و برینداربوونی دوو هەزار و 191 كەسی دیكە لە كەسانی مەدەنی و سەربازی.
دوای هەوڵی كودەتاكە، ئەردۆغان باری لەناكاوی لە وڵات ڕاگەیاند، دەسەڵاتەكانی بەكارهێنا بۆ بڕیاری (دەركردن، لەكاردوورخستنەوە، دابڕان و ئەنجامدانی دامەزراندنی نوێ) و داخستنی دامەزراوە میدیاییەكانی سەر بە گوڵەن، جگە لە گۆڕینی پلانە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی ئەردۆغان و قۆستنەوەی ڕووداوەكە بۆ هاوپەیمانیكردن لەگەڵ پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرستی ڕاستڕەوی ڕادیكاڵ “مەهەپە” لەپێناو گۆڕینی سیستمی دەسەڵات لە وڵات لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی و تا ئەوەی لە ساڵی 2017 هەمواری دەستوری ئەنجامدا و بەدوایشیدا ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە ساڵی 2018، كە تیایدا ئەردۆغان ویلایەتێكی نوێی سەرۆكایەتی بە دەسەڵاتێكی زۆرترەوە وەرگرت.
دۆخەكە ناڕەزایی ناوخۆیی و نیگەرانی نێودەوڵەتی بەدوای خۆیدا هێنا، جیابوونەوە و كەرتبوون لەنێو خودی پارتی داد و گەشەپێدان ڕوویدا، بەرەی ناڕازی و دژ بە سیاسەتەكانی ئەردۆغان لە وڵاتەكەدا زیاتر دەبن، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش دەسەڵاتدارانی ئەنقەرە بە پێشێلی مافەكانی مرۆڤ، ڕێگری لە ئازادی ڕادەربڕین و سەركوتكردنی كەسانی ناڕازی تۆمەتبار دەكرێت.
كودەتا یان سیناریۆ؟
كەم نین ئەوانەی پێیانوایە ڕووداوەكانی 15ی تەمموز جگە لە سیناریۆیەكی پێشتر داڕێژراو هیچی دیكە نەبووە، بەتایبەت بەهۆی یەكلاكردنەوە و كۆتاییپێهاتنی لەماوەیەكی كەمدا.
كەمال كڵیچدار ئۆغڵۆ، سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری توركیا “جەهەپە” ئەوكات وتی، بەپێی ئەو زانیارییانەی لەبەردەستیدایە كودەتا سەرنەكەوتووەكەی 15ی تەمموزی ساڵی ڕابردوو لەژێر كۆنتڕۆڵی حكومەتی توركیادا بووە.
وتیشی، “كەمتر لە 180 كەس لە دامودەزگا فەرمییەكاندا كاریان كردبوو بۆ ڕێكخستنی ئەو كودەتا سەرنەكەوتووە، پێش ڕوودانی كودەتاكەش لیستی ناوی ئەو 180 كەسە لەلای هەواڵگری توركیا هەبووە، ئاگاداربوون لەبارەی ئەو كەسانەشەوە واتا حكومەت و دەزگاكانی توركیا زانیارییان لەسەر ڕووداوەكە هەبووە و كودەتاكە لەژێر كۆنترۆڵدا بووە.
یەكێكی دیكە لەوانەی نهێنی سیناریۆی كودەتاكەی ئاشكراكرد، ڕاوێژكاری سەربازیی پێشووی خودی ئەردۆغان بوو.
عەقید عەلی یازجی، پاسەوانی تایبەت و ڕاوێژكاری سەربازیی پێشووی رەجەب تەیب ئەردۆغان لە بەردەم دادگای ئەنقەرە، كە بەتۆمەتی بەشداریكردن لە كودەتاكە دادگایی دەكرا، وتی، “بەدروستی ئەركی خۆم جێبەجێكردووە، پێش مانگێكیش باسی كودەتا دەكرا وەكو گاڵتەجاڕی لەناو ڕاوێژكارانی ئەردۆغاندا”.
یازجی كە یەكێك بوو لەوانەی تۆمەتی تیرۆركردنی ئەردۆغان-ی ڕوبەڕوو كرابووەوە، وتیشی، “ئەگەر هەوڵی تیرۆركردنی ئەردۆغان-م بدایە، ئەو كاتە ئەنجاممدەدا كە پێكەوەبووین، نەك ئەوكاتەی لە پشوودابوو”.
پێشتریش ئیلكەر باشبوغ، سوپاسالاری پێشووی توركیا لە دیمانەیەكی تەلەفزیۆنیدا ڕایگەیاند، ئامادەكاری بۆ كودەتا لە هەشت مانگ كەمتر ناخایەنێت؛ ئەگەر بەپێی ئەو گریمانەیەش بڕۆین چۆن میت ئاگای لە كودەتاكە نابێت لەو ماوە زۆرەدا؟
