99 ساڵ بەسەر پەیماننامەی لۆزاندا تێدەپەڕێت، کە لەدوای جەنگی جیهانیی یەکەم لە ساڵی 1923 لەنێوان تورکیا و وڵاتانی هاوپەیمانی براوەی شەڕی جیهانیی یەکەم واژۆکرا و بەهۆیەوە کوردستان پارچە پارچەکرا.
لە 24ی تەمموز 1923 پەیماننامەیەك لەنێوان وڵاتانی (بەریتانیا، فەرەنسا، ژاپۆن، یۆنان، ڕۆمانیا، سڕبیا، كرواتیا، سلوانیا و توركیا) لە شاری لۆزانی باشووری سویسرا بەناوی پەیماننامەی لۆزان واژووکرا.
پەیماننامەكە تایبەت بوو بەو ناوچانەی لەژێر دەستی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوون، بەر لە شکستە سەربازییەکەی لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا لەنێوان ساڵانی 1914 تاوەكو 1918.
پەیماننامەكە لەدوای پەیماننامەی سیڤەر هات، کە لە 10ی مانگی ئابی ساڵی 1920 لەنێوان وڵاتانی دۆڕاو، کە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی یەكێكیان بوو، لەگەڵ وڵاتانی براوەی جەنگی جیهانیی یەکەم واژۆکرا.
تیایدا عیسمەت ئینونو سەرۆك وەزیرانی توركیا وەك نوێنەری توركیا و لۆرد كرزن سیاسەتمەداری ئینگلیز وەك نوێنەری بەریتانیا بەشداربوون، توركیا لەبەرئەوەی پەیماننامەی سیڤەری بە زۆر واژوو كردبوو لەبەر دۆڕانی لە جەنگدا، بۆیە دەیویست حكومەتی نوێ بە چاوێكی دیكەوە سەیربكرێت.
بەپێی پەیماننامەی سیڤەر، ئیمپراتۆریەتی تورکیا دابەشبوو و سەرجەم ئەو نەتەوە غەیرە تورکەکانی ژێردەستی تورکیا سەربەخۆییان وەردەگرت. بۆیە دواتر کە موستەفا کەمال ئەتاتورک دەسەڵاتی گرتەدەست، ڕەگەزنامەی تورکی لە سەرجەم ئەو کەسانە سەندەوە کە پەیماننامەكەیان واژۆكردبوو، هەروەها دەستیکرد بە شەڕی سەربەخۆیی وڵاتەکەی و لەنێوان ساڵانی 1922 تا 1923 شەڕێکی قوڕسی دژ بە یۆنان بەرپاکرد و توانی زەوییەکی زۆر بگەڕێنێتەوە ژێر دەسەڵاتی تورکیا، ئەمەش هەردوو وڵاتی بەریتانیا و فەڕەنسای ناچارکرد پەیماننامەی لۆزان لەگەڵ تورکیا واژۆ بکەن.
لۆزان پەیماننامەی سیڤەری پێش خۆی هەڵوەشاندەوە، زەبرێکی کاریگەری لە مەسەلەی کورد و کێشە ڕەواکەی دا و نەیھێشت ئاوات و داخوازییەکانی کورد بەپێی پەیمانی سیڤەر بێتەدی.
پەیماننامەی لۆزان سنووری وڵاتانی وەک یۆنان، بولگاریا، تورکیا و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دیاریکرد. بەپێی ناوەرۆكەكەی تورکیا دەستی لە قوبرس، میسر، سودان، عێراق و لیبیا هەڵگرت، لە بەرامبەردا تورکیا بەشێکی زۆر لە ناوچەکانی سوریا کە مێرسین، ئەدەنە، عەنتاب، رووها و چەندین شاری دیکە کە سەر بە سوریا بوون، وەرگرت.
بەوتەی مێژوونووسان، سەرۆك وەزیرانی توركیا توانی لەڕێگەی جەختکردنەوە لە یەکبوونی هەردوو نەتەوەی تورک و کورد، بەریتانییەکان فریوبدات، بەڵام هەندێكی دیكە لە مێژوونووسان پێیانوایە، دۆسیەی کورد جێی بایەخی بەریتانییەکان نەبووە، بەڵکو تەنیا شتێکی گرنگ بۆ ئەوان هەردوو شاری کەرکوک و موسڵ بوو، کە دواتر لە ساڵی 1926 بەریتانییەکان توانییان بە زەبری هێزی سەربازی بیانخەنە سەر نەخشەی سیاسی عێراقەوە.
پەیماننامەی لۆزان لە یەك كاتدا دوو ئەنجامی پێچەوانەی یەكتری هەبوو بۆ تورك و كورد، چونكە بەگوێرەی ناوەرۆكەكەی توركیا نزیكەی هەموو خاكی خۆی بۆ پارێزرا، بەڵام پرسی كورد لەم پەیمانەدا، تەواو پێچەوانەی پەیماننامەی سیڤەر، لە دوور و نزیكەوە ناوی لە دەق و خاڵەكانی بەڵگەنامە فەرمییەكانی نەهێنرا.
تەنها مادەكانی (38-45) لە بەشی سێیەمی تایبەت بە پارێزگاری لە كەمایەتییەكان، هەندێ مافی كلتووری و فەرهەنگی تێدا دەستەبەركرا بوو، لەوانە جیاوازینەكردن لە پارێزگاریكردنی هاوڵاتییان بەبێ ڕەچاوكردنی ئایین و ڕەگەز و زمان، هەروەها ئازادیی بەكارهێنانی زمان لە ژیانی ڕۆژانە و كاروباری بازرگانی و ئاینی، لەكاتێكدا ئەوەی لە سیڤەردا بەدەستهاتووە بەهۆی خەبات و قوربانیدان و ئەو ڕۆڵە نەتەوەییانەی گەلی كورد خۆی بووە، كە پێش سیڤەر چەندین میرنشین و حكومەتی خۆی هەبووە، بەهۆیەوە لە پەیماننامەی سیڤەردا بەشی سێیەم تایبەت بوو بە كوردستان، بەجۆرێك لە توانایدا بوو چارەسەری كێشەی مافی چارەی خۆنوسینی بكات.
كۆنفرانسی لۆزان
ئەمڕۆ هاوكات لەگەڵ تێپەڕبوونی 99 ساڵ بەسەر پەیماننامەكەدا ژمارەیەك کەسایەتی، ڕێکخراو و ناوەندی سیاسی کوردستانی لە شاری لۆزان کۆنفرانسێك بۆ تاووتوێكردنی هەلومەرجی ئەوكاتی لۆزان و لێكەوتەكانی سازدەكەن.
هەروەها بەشێكی دیكەی كۆنفرانسەكە گفتوگۆ، ئامادەكاری و خۆسازدانە بۆ ساڵی داهاتوو، چۆن ئەم ڕێككەوتە 1923-2023 بكرێتە وێستگەی بە خۆداچوونەوە و سوودوەرگرتن لە کەموکوڕیەکانی ناوخۆ و وەستاندنی ستەمی ئەو وڵاتانەی کوردستانیان بەسەردا دابەشکراوە.
سالار مەحمود پەرلەمانتاری پێشووی كورد كە یەكێكە لە بەشداربووانی كۆنفرانسەكە ڕایگەیاند، کۆنفرانسی لۆزان ھەوڵێکی دیكەی ڕەوەندی کوردە لە ئەوروپا، لەگەڵ چەندین کەسایەتی لە کوردستان و ڕێکخراوی سیاسی کوردستانین.
وتیشی، “وێستگەیەکی دیكەی خەباتی نیشتمانییە لەپێناو وەستاندنی زوڵم لەسەر کوردستان و گەیشتن بە ئازادی و مافەکانی گەلی کورد ھاوشێوەی گەلانی دونیا. بە ڕێکاری مەدەنی و بەپشت بەستن بە یاسای نێودەوڵەتی و پرەنسیپە جیھانییە پەسەندکراوەکانی خەباتی سیاسی”.
