ئەمڕۆ 34 ساڵ بەسەر دەستپێكی پرۆسە سەربازییەكانی ڕژێمی بەعس لە ناوچە جیاجیاكانی كوردستان بۆ لەناوبردنی كورد و خاپوركردنی خاكەكەی تێدەپەڕێت. ئەو پرۆسەیەی لەناوبردنی دەیان هەزاری لێكەوتەوە و هەزاران كەسیش لە پاشماوەكانیان بە خەم و مەراقی چارەنووسیانەوە گیانیان سپارد.
کارەساتى ئەنفال
یەکێکە لە هەرە دڕندانەترین پڕۆسە سەربازییەکان کە لە ساڵى 1988دا ڕژێمى پێشوى بەعس بەرامبەر كورد بە سەرۆكایەتیی عەلی حەسەن ئەلمەجید لە کۆتایی شەڕی ئێران و عێراق ئەنجامیدا. ئەنفال بە هەشت قۆناغ ئەنجامدرا، تیایدا هێزە سەربازى و فەرمییەکانى سەردەمى بەعسی سەدام “فەیلەقی یەکەم کە بارەگاکەى لە کەرکوک بوو، فەیلەقی پێنجەم کەبارەگاکەى لە هەولێر بوو”، هێزى ئاسمانى، هێزى تایبەت، مەغاویر، گاردى کۆمارى، بەڕێوەبەرایەتییەکانى ئاسایش و هەواڵگرى و هەواڵگریى سەربازى، یەکە تایبەتەکان بەچەکە کیمیاوى و بایۆلۆجییەکان، سەرجەم دامەزراوەکانى دیکە، بەشدارییان تیایدا کرد.
لە هەڵمەتەكاندا قوربانیانی سیڤل لە گوند و ناوچەكانیانەوە بۆ ناوچەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق گوازرانەوە، لەوێش دواى دەست و قاچ بەستن و فیشەک باران کران لە گۆڕى بەکۆمەڵدا زیندەبەچاڵ کران. شار و گوندەکانیان بە چەکى کیمیاوى و جۆراوجۆر بۆردومانکرا و ژمارەیەکى زۆر لە ژنان و منداڵان نێردران بۆ کەمپەکان کە لە دۆخێکى سەختدا ژیانیان بەڕێدەکرد دواتر یان لەسێدارەدەدران یاخود لەبرساندا دەمردن.
ڕێکخراوى چاودێرى مافەکانى مرۆڤ (Human Rights Watch) لە ساڵى 1993دا دا ڕاپۆرتێکى ووردى لەسەر هەڵمەتەکانى ئەنفال بڵاوکردەوە و بەپێى ئەو ڕاپۆڕتە لانیكەم 50 هەزار و ڕەنگە بگاتە زیاتر لە 100 هەزار هاوڵاتیى کورد لەسەر دەستى ڕژێمى بەعسى عێراقى کوژراون. لەگەڵ ئەوەشدا چەندین سەرچاوە ئەوەیان خستۆتەڕوو کە ژمارەی قوربانییان زیاتر لە 182 هەزارن.
وشەی ئەنفال
ئەنفال وشەیەکی عەرەبییە. کۆی وشەی (نفل)ە، بە واتای دەستكەوت (غنیمە). ئەم وشەیە ناوی ھەشتەم سورەتی قورئانە (یسألونک عن الانفال، قل الانفال للە و رسولە) واتاكەی: ئەی موحەمەد یاوەرانت لەبارەی ئەو دەستکەوتانەی لە شەڕی بەدردا بەدەستتھێناوە، لێت دەپرسن: بۆ کێیە؟ بڵی بۆ خوا و پێغەمبەرەکەیەتی.
لە عێراق لە ساڵی 1988دا ئەو ناوە لە پرۆسەی پاکتاوی کورددا بەکارھێنرا. لەو بەڵگەنامانەی حزبی بەعسدا، کە دوای ڕووخانی دەسەڵاتەکەی دۆزرانەوە ھاتووە، نزار خەزرەجی سەرۆکی ئەرکانی سوپای عێراق لەسەردەمی ئەنفالدا ئاشکرایکردوە، لیوا ڕوکن کامل ساجت جەنابی سەرکردەی فەیلەقی (یەک)ی سوپای عێراق ناوی (ئەنفال)ی لەو پرۆسەیە ناوە.
قۆناغەكان
هەڵمەتەکانى ئەنفال لە ساڵى 1988دا بە هەشت قۆناغ ئەنجامدرا. قۆناغی یەکەمى هەڵمەتى ئەنفال لە دۆڵى جافایەتى لە 21ی شوباتی 1988 تا 18ی ئازاری هەمان ساڵ دەستى پێکرد.
قۆناغی دووەم هەڵمەتەكە لە ناوچەی قەرەداغ لە 14ی ئازار تا 22ی ئازار ئەنجامدرا.
قۆناغی سێیەم لە گەرمیان لەنێوان 31ی ئازار تا 14ی نیسان بەڕێوەبرا.
فۆناغی چوارەمی هەڵمەتەكە لە قەزاى عەسکەر و گۆپتەپە و شوان و قەڵا و سواکە و دەشتى کۆیە لە 18ی نیسان تا 20ی نیسان ئەنجامدرا.
قۆناغەكانی پێنجەم، شەشەم و حەوتەمی ئەنفال لە قەزاكانی شەقڵاوە و ڕەواندز لە 24ی ئایار تا 31ی ئاب ئەنجامدران.
قۆناغی هەشتەم لە ناوچەكانی بادینان لە 25ی ئاب تا 6ی ئەیلولی 1988 ئەنجامدرا.
هەوڵی جینۆساید ڕەگی ڕیشەیی هەیە
تاوانەکانى جینۆساید دژ بە گەلى کوردستان چەندین دەیە بەر لە تاوانەکانى ئەنفال ئەنجامدراون و ژمارەیەکى بێشومار قوربانى لێکەوتەوە. هەڵمەتەکانى جینۆساید بۆ ماوەى چەندین دەیە بەردەوام کە بە تەعریبکردنى گوندەکانى دەوروبەرى کەرکوک لە ساڵى 1963 دەستیپێکرد و دواتر ڕاگواستن و بێسەروشوێنکردنى کوردانى فەیلى لە ساڵانى 1970 و 1980 کان، ئەنفالکردنى هەشت هەزار لە پیاوان و گەنجانى بارزانى لە ساڵى 1983 و بەکارهێنانى چەکى کیمیایى لە کۆتایى ساڵانى 1980 کان کە دیارترینیان کیمیابارانکردنى هەڵەبجە بوو و دواتریش هەڵمەتى فراوانى ئەنفال لە ساڵى 1988. سەدان هەزار خەڵکى بێ تاوان لەناوچوون و چەندین خانەوادە لەیەک دابڕان و چەندین کەس بەهۆى ئەو کارەساتانەوە تاوەکو ئێستا بەدەست نەخۆشیەوە دەناڵێنن. لەهەمانکاتدا 4500 گوند لەنێوان ساڵەکانى 1976 و 1988 خاپورکران لەگەڵ تێکدانى ژێرخانى کەرتى کشتوکاڵى هەرێمى کوردستان و لەناوبردنى کەلتور و ژیانى گوندنشینەکان.
تاوانبارانی ئەنفال
دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق تایبەت بە تاوانەکانی ئەنفال، ڕۆژی 24ی حوزەیرانی 2007 بڕیاری بەسەر پێنج تاوانبار لە دۆسیەی ئەنفالدا سەپاند، بەمجۆرە:
– لەسێدارەدانی عەلی کیمیاوی.
– لەسێدارەدانی سوڵتان ھاشم وەزیری بەرگری.
– لەسێدارەدانی حسێن رەشید تکریتی جێگری سەرۆکی ئەرکانی سوپا.
– زیندانی ھەتاھەتایی بۆ سابیر عەبدولعەزیز دووری بەڕێوەبەری ھەواڵگری سەربازی.
– زیندانی ھەتا ھەتایی بۆ فەرحان موتڵەگ جبوری.
بە جینۆساید ناساندن
وڵاتانی سوید، نەرویج و بەریتانیا بەشێوەیەکی بەفەرمی کۆمەڵکوژیی ئەنفالیان بە جینۆساید داناوە. لە 5ی کانوونی یەکەمی 2012 پەرلەمانی سوید بڕیاری لەسەر ناساندنی ئەم جینۆسایدە دا، لە 28ی شوباتی 2013 خانەی گشتی بەڕیتانیا (British House of Commons) بەشێوەیەکی یاسایی جینۆسایدی ئەنفالی ناساند.
