لەگەڵ ئەو جیاوازییانەی كە وەك دوو نەتەوە و گەل و وڵاتی سەبەخۆ هەیانن، دانیشتووانی ڕوسیا و ئۆكرانیا چی كۆیاندەكاتەوە؟ كاریگەرییان بەسەر یەكترەوە چییە و ئەو ناوچەیە كوێیە كە ناكۆكیی سەرەكیی خستووەتە نێوان هەردوو وڵاتەوە و لەگەڵ ناكۆكییەكانی دیكەدا، بە دۆخی جەنگیان گەیاندن؟
ڕوس و ئۆكرانییەكان چەندین رایەڵە و یەكانگیریی كولتووری و مێژوویی و جوگرافی و كۆمەڵایەتی كۆیاندەكاتەوە، لەوانە زمان. هەردوو زمانی ڕوسی و ئۆكرانی، سەر بە یەك خێزانن كە بە “سلاڤی” ناسراوە و لە شەش زمان پێكهاتووە، بریتین لە ڕوسی، ئۆكرانی، تەتاری، باشكیری، چڤاش، چیچانی و ئەرمەنی و ئەوانیش بەسەر 160 دیالێكت و گروپی نەژادیی جیاوازدا دابەشبوون كە زۆربەیان لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ئەوروپا دەژین و بەشێكیان بە وڵاتانی تری جیهاندا بڵاوبوونەتەوە.
بەپێی ئاماری ماڵپەڕی “وێڵد میتەرس” و چەند ناوەندێكی تری ئامار، ژمارەی دانیشتووانی ڕوسیا زیاتر لە 146 ملیۆن كەسن و ڕەچەڵەك ڕوسەكان 78%ی دانیشتووانی ئەو وڵاتە پێكدەهێنن، لەكاتێكدا دانیشتووانی ئۆكرانیا ژمارەیان زیاتر لە 43 ملیۆن كەسن و 17%یان بە ڕەچەڵەك ڕوسن.
زیاتر لە 258 ملیۆن كەس لە جیهاندا بە زمانی ڕوسی قسەدەكەن، 150 ملیۆن كەسیان ڕوسیی ڕەسەنن و زۆربەیان بەسەر وڵاتانی خۆرهەڵاتی ئەوروپادا دابەشبوون و بەشێكیان لە خۆرئاوای ئەوروپا و ئەمریكا و كەنەدا و چەند وڵاتێكی دیكەدان، بەڵام زۆربەیان لە ڕوسیادان و ئۆكرانیاش بە پلەی دووەم دێت.
جگە لە تێكەڵاویی زمان و نەتەوە كە زۆربەی خەڵكی ئۆكرانیا بە زمانی ڕوسی دەدوێن و هەندێك ئامار دەڵێن 80%ی دانیشتووانی وڵاتەكە بە ڕوسی قەسەدەكەن، ئۆكرانییەكان خاڵی هاوبەشی تریان لەگەڵ خەڵكی ڕوسیادا هەیە، چونكە ئۆكرانیا یەكێكە لەو وڵاتانەی لە یەكێتیی سۆڤییەت جیابوونەتەوە.
ئەوەی كە دەیان ساڵ ڕوس و ئۆكرانییەكان یەك سیستمی سیاسی و ئابوری فەرمانڕەواییان كردوون و لە چێوەی یەك دەوڵەتدا بەناوی یەكێتیی سۆڤییەت كۆبووبوونەوە، وایكردووە ئۆكرانییەكان بكەونەژێر كاریگەریی كولتوور و ئەدەب و هونەری ڕوسیاوە، تەنانەت شێوازی ژیان و خواردنیشیان تاڕادەیەكی زۆر هاوشێوەی یەكدین.
تەنها ڕوسەكان كاریگەرییان بەسەر ئۆكرانییەكانەوە نییە، بەڵكو پێچەوانەكەشی بە شێواز و ڕێژە و ڕووی جیاوازتر دروستە، چونكە یەكێك لە خاڵەكانی ناكۆكیی نێوان ڕوسیا و ئۆكرانیا، هەرێمی دۆنباس-ـە كە دەكەوێتە خۆرهەڵاتی ئۆكرانیا و بەشێكی زۆری لە خاكی ئەو وڵاتەدایە، بەڵام بەشێكی كە بچووكترە و كەمتر بایەخی ئابوری هەیە، لە سنووری ڕوسیادایە.
بەشە گرنگەكەی دۆنباس دوای ساڵی 1991 و جیابوونەوەی ئۆكرانیا لە یەكێتیی سۆڤییەت و ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی، كەوتەژێر دەسەڵاتی ئۆكرانیاوە و لەو كاتەوە ڕوسیا هەوڵی بەدەستهێنانەوەی دەدات، ناوچەیەك، كە بە خوێ و خەڵووزی بەردین دەوڵەمەندە و سەرباری گرنگییە ئابورییەكەی، پێگەی مێژوویی و بایەخی كولتووریی هەیە.
ساڵی 2014 ململانێ لەسەر دۆنباس و هەوڵەكانی ڕوسیا بۆ بەدەستهێنانەوەی سەریانكێشا بۆ شەڕ و پێكدادانی سەربازی، ئەوەش دوای شەپۆلێكی ناڕەزایی بەشێك لە دانیشتووانی ناوچەكە بە ڕابەرایەتیی كەسایەتییە سیاسییەكانیان كە مۆسكۆ پشتیوانییان دەكات، سەرئەنجام دوو دەوڵەت لە هەرێمی دۆنباس بە ناوەكانی دۆنیتسك و لۆهانسك تاكلایەنانە دامەزراندنی خۆیان ڕاگەیاند و ئەوەش ناڕەزایی ئۆكرانیای لێكەوتەوە و هیچ وڵاتێك دانی پێدانەنان، تا هەفتەی ڕابردوو ڕوسیا داننانی بە سەربەخۆیی ئەو وڵاتەدا ڕاگەیاند و دواتر هێرشە سەربازییەكەی بۆسەر ئۆكرانیا دەستپێكرد.
سەرباری ئەو خاڵە ناكۆكەی نێوان ئۆكرانیا و ڕوسیا، چەندین دۆسیە و بابەتی دیكەی جێناكۆكی نێوان هەردوولا هەن، لەوانە ناڕەزایی ڕوسیا بەرامبەر بە هەوڵی ئۆكرانیا بۆ بوون بە ئەندامی ناتۆ، چونكە مۆسكۆ دەڵێت لەو دۆخەدا ئەمریكا و وڵاتانی خۆرئاوای ئەوروپا، چەكە ئەتۆمییەكان دەبەن و لە خاكی ئۆكرانیا و نزیك لە سنوورەكانی ڕوسیا جێگیریان دەكەن و دەبن بە مەترسی بۆسەر ئاسایشی ڕوسیا.
ناكۆكییەكی تری ڕوسیا لەگەڵ ئۆكرانیادا، ناڕەزاییە لە پێشڕەویكردنی هێزەكانی ناتۆ بە ئاراستەی خۆرهەڵاتدا و نزیكبوونەوەیانە لە ڕوسیا، كە بە ئەندامبوونی ئۆكرانیا لە هاوپەیمانێتییەكەی باكووری ئەتڵەنتیكدا، زەمینەی هەژموونگەراییان زیاتر بۆ دەسازێنێت.
