لە کۆتاییەکانی هەموو ساڵێکی داراییدا، بابەتی نووسینەوەی پڕۆژەیاسای بودجەی فیدڕاڵیی عێراق، دەبێتە پرسێکی گرنگ و جێگەی بایەخی میدیاکان، ئەوەش بەهۆی ئەوەی دەکرێت بوترێت، بودجە خاڵی بنچینەیی و گرنگترینە بۆ هاوڵاتییان، کە دەتوانێت سەقامگیریی ئابوری دابین بکات.
عێراق، وەک یەکێک لە گەورە هەناردەکارانی نەوت، قازانجێکی دارایی باشی لە فرۆشتنی نەوت دەست دەکەوێت، هاوشێوەی وڵاتانی دیکە گەورەهەناردەکارانی نەوت، بەڵام ئەوەی بەردەوام باسی لێوەکراوە، مەترسییەکانی پشتبەستنی دارایی عێراقە بە فرۆشتنی نەوت وەک سەرچاوەی کاریگەر و بڕبڕەی پشتی ئابوریی عێراق.
ئەم بابەتە، بەردەوام جێگەی قسە وباس بووە، لە نوێترین لێدوانیدا، عەتوان عەتوانی سەرۆکی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، سەرۆک وەزیران و حکومەتەکەی بەجدیی کاردەکەن بۆ ئەوەی پشتبەستن بە نەوت کەمبکەنەوە، وتیشی، “ئێمە وەک لیژنەی دارایی پشتیوانیی ئەو هەوڵە دەکەین بۆ کەمکردنەوەی پشت بەستن بە نەوت”.
داهاتی نەوت بۆ عێراق، داهاتێکی دیاریکراو نییە و مانگانە بە هەمان بڕ بێت، هەر گۆڕانکارییەک لە نرخی بەرز و نزمی نەوتدا رووبدات، دەبێتە هۆی گۆڕانکاریی لە نرخەکەی، هەموو کاتێک دابەزینی نرخەکەی لە زیانی عێراقە و دەیخاتە ژێر بارگرانییەکی زۆرەوە.
مەزهەر محەمەد ساڵح، راوێژکاری سەرۆک وەزیران بۆ کاروباری ئابووری ئاشکرای کردووە، نرخی نەوت لە بودجەی ساڵی داهاتوودا وەک ساڵی رابردوودا بە 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک دەمێنێتەوە.
لای خۆیەوە، ضياء موحسین، شارەزای ئابووری، لە میانی چاوپێکەوتنێکدا روونیکردەوە، عێراق وەک وڵاتێکی کرێچییە، داراییەکەی پشت بە نەوت دەبەستێت، بە جۆرێک زیاتر لە 90%ی داهاتەکەی بە نەوت دابیندەکات، بودجە بە دەست کورتهێنانەوە دەناڵێنێت کە ساڵانە دەگاتە زیاتر لە 40 ملیار دۆلار و 20%ی بودجە پێکدەهێنێت.
ناوبراو جەختیشیکردووەتەوە، رەنگە بە یەک حکومەت ئەم پرسە چارەسەر نەبێت، بەڵام دەبێت حکومەتە یەک لەدوای یەکەکان کار بۆ هەمەچەشنکردنی داهاتەکان بکەنەوە بۆ ئەوەی عێراق بتوانێت لەسەر پێی خۆی بووەستێت.
یەکێکی دیکە لەو پرسانەی بەردەوام باسی لێوە دەکرێت کە کێشەیەکی سەرکییە بۆ عێراقییەکان ئەوەیە بودجەی بەکاربردن زۆر زیاترە لە بودجەی وەبەرهێنان، لە کاتێکدا بودجەی وەبەرهێنان دەتوانێت ئابوریی وڵات ببوژێنێتەوە و پێشی بخات.
هەموو جارێکیش کاتێک کورتهێنان هەبێت لە بودجە، بەهۆی ئەوەی ناکرێت بودجەی بەکاربردن کە بەشە سەرەکییەکەی مووچە و قوتی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی عێراقە دەستی بۆ ببرێت، لە بودجەی وەبەرهێنان کەمدەکرێتەوە تاوەکو کۆنترۆڵی بارگرانییەکان بکرێت.
جێگەی ئاماژەیە، ئەو کەمتر لە 10%ی بۆ سەرچاوەکانی دیکەی بودجە دەمێنێتەوە بەشێکیان پەیوەندیدارن بە کۆکردنەوەی داهاتی خاڵەسنوورییەکان، باج و رسوماتەکان و هەندێک هەناردەی بچووکی دیکە کە عێراق بەرەو وڵاتانی دیکە خاوەندارییەکان دەکات، بەڵام هەناردەی عێراق بەرەو جیهان تا ئێستا لە ئاستێکی بەرچاودا نییە، بەڵکو زیاتر وڵاتێکی هاوردەکارە و ساڵانە بە بەهای گەورە لە وڵاتانەوە کاڵا و شمەک هاوردەی ناو عێراق دەکرێت.
ئەوەی جێگەی خۆشحاڵی بوو، لە مانگی ئەیلولی ئەمساڵدا، مەزهەر محەمەد ساڵح، راوێژکاری سەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ کاروباری ئابوری رایگەیاند، بەراورد بە ساڵی 2023، ئەمساڵی 2024 داهاتە نانەوتییەکان بەشێوەیکی بەرچاو زیادیان کردووە، سەرەڕای کەمی قەبارەکەی بەڵام چەند هێنەبوونێک لە ژمارەکاندا بەدیدەکران کە ناوبراو بڵاویکردەوە.
داتاکان ئەوەیان نیشاندابوو، داهاتە نانەوتییەکان لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2023دا تەنها 0.42 ترلیۆن دینار بووە، بەڵام لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا داهاتەکە گەیشتبووە 7.18 ترلیۆن دینار.
نەشیشاردەوە، زیادبوونی داهاتە نانەوتییەکان بەهۆی ئەو چاکسازییە داراییانەوە بووە کە حکومەت جێبەجێیکردوون لە بابەتی باجەکان و خاڵە گومرگییەکان کە کراون بە ئەلیکترۆنی و چاودێریی چڕ خراوەتە سەر بەندەر و ئەو شوێنانەی دیکە کە سەرچاوەی داهاتن بۆ عێراق.
جێی سەرنجە بودجەی عێراق بۆ ئەمساڵ 226 ترلیۆن دیناری تێپەڕاند، دوای پەسەندکردنی لەلایەن پەرلەمانەوە، کە زیاترە لە بودجەی ساڵی رابردوو کە 198 ترلیۆن دینار بوو، بۆ ساڵی داهاتووش جارێ لای حکومەتە و رەوانەی پەرلەمان نەکراوە.
