هێرشەكانی سوپای توركیا بۆسەر خاكی هەرێمی كوردستان بەردەوامن و جیاواز لە جارانی پێشوو كە گوند و ناوچە سنوورییەكانی بۆردومان و تۆپباراندەكرد، لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا توركیا هێرشەكانی بۆسەر چەند ناوچەیەكی پێنجوێن و شارەزوور و چەمچەماڵ گواستووەتەوە، دوێنێ هەینی و دووشەممەی هەفتەی ڕابردوو، سوپای توركیا لەڕێگەی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە گوندی سەیدان-ی لە سنووری چەمچەماڵ بۆردومانکرد و هاوڵاتییەك شەهیدبووە و چوار بریندار هەن.
لەم ڕاپۆرتە شیكارییەدا، تۆڕی میدیایی ئێستا بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارانەدا دەگەڕێت كە ئایا ئامانجی توركیا لە فراوانكردنی بازنەی هێرشەكان و زیاتر پێشڕەویكردنی لە خاكی هەرێمدا چییە؟ توانای فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئەو وڵاتە لە گەیشتن بە ناوچەكانی باشووری كوردستان چەندە؟ حكومەتی عێراق دەتوانێت چیبكات بۆ ڕێگریكردن لەو دەستدرێژییانە و هەڵوێستی كۆمەڵی نێودەوڵەتی چی دەبێت و چۆن دەتوانێت سنوورێك بۆ هێرش و دەستدرێژییەكانی توركیا بۆسەر خاكی هەرێمی كوردستان و عێراق دابنێت؟
لیوای فڕۆكەوانی ڕوكن ڕیاز بەیاتی، لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ تۆڕی میدیایی ئێستا وەڵامی ئەو پرسیارانە دەداتەوە و باس لە ستراتیژ و ئامانجی توركیا لەپشت ئەو هێرشانەوە دەكات و دەڵێت، لەڕووی هونەرییەوە چەند جۆرێكی درۆن هەن كە توانای گەیشتن بە ناوچەی دوورتر لە چەمچەماڵ-یان هەن، توركیا درۆنی هەیە دەتوانێت بگات بە ناوچە دوورەكانی باشووری كەركوك، چاودێریكردنی فڕین و جموجۆڵی درۆنەكانیش كارێكی ئاسان نییە.
لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە ئایا عێراق خاوەنی حكومەتێكی بەهێزە كە توانای بەرپەرچدانەوەی توركیا و ڕاگرتنی هێرشەكانی هەبێت؟ لیوای فڕۆكەوانی ڕوكن ڕیاز بەیاتی وتی، “قۆناغەكە دژوارە، هێرشەكان كاریگەرییان لەسەر سەروەریی عێراق و شكۆی گەلی عێراق هەیە و پێویستە حكومەتی فیدراڵی هەڵوێستی جددی هەبێت چ لەڕووی دیپلۆماسییەوە بێت، یاخود لەڕێگەی سەربازییەوە گەر توانای ئەوەی هەبێت سەرباری ئەوەی كە دەزانم توانا و تەكنیكی سەربازیی عێراق بەپێی پێویست نین و لاوازن”.
بەیاتی كە شارەزای كاروباری ستراتیژی و ئەمنییە، ئەو پێشێلكارییانەی توركیا بە مەترسیدار ناودەبات و دەڵێت، “بابەتێكی مەترسیدارە كە ڕێگەخۆشدەكات بۆ دەستوەردانی زیاتر و دەستدرێژیی وڵاتانی تر، وەك دەبینین ئێرانیش هێرشدەكات و بەبیانووی بوونی بارەگای حزبە كوردییەكان هێرشدەكاتەسەر خاكی هەرێمی كوردستان، توركەكانیش هەمان كاردەكەن، بۆیە پێویستە حكومەتی عێراق خۆی ڕێكبخاتەوە و ڕووبەڕووی ئەو هێرشانە ببێتەوە”.
كۆتاییهاتنی پەیماننامەی لۆزان و خەونی بەدەستهێنانەوەی “ویلایەتی موسڵ”
ڕۆژی 24ی تەمموزی ساڵی 1923 پەیماننامەیەك بەناوی “لۆزان” لە شاری لۆزانی سویسرا، لەنێوان لایەنە براوەكانی جەنگی جیهانیی یەكەمدا لەسەروویانەوە بەریتانیا و فەرەنسا لەلایەك و دەوڵەتی توركیا لە لاكەی ترەوە ئیمزاكرا، ئامانجی زلهێزەكان دیاریكردنی سنووری دەوڵەتی نوێی توركیا بوو دوای ئەوەی لەسەر پاشماوەی دەوڵەتی عوسمانی كە ئەوروپا بە “پیاوە نەخۆشەكە” ناویدەبرد دامەزرێندرابوو. بەپێی یەكێك لە 143 بڕگەكەی پەیماننامەكە، سنووری نێوان عێراق و توركیا دیاریكرا و بەوەش ویلایەتی موسڵ كە باشووری كوردستان و موسڵی دەگرتەوە، خرایەسەر دەوڵەتی تازە دامەزراوی عێراق.
ئێستا و لەگەڵ نزیكبوونەوەی تێپەڕبوونی 100 ساڵ بەسەر ئیمزاكردنی پەیماننامەكەدا، توركیا بەشێوەی ناڕاگەیەندراو و لە هەندێك شوێن بەشێوەی ئاشكرا كار بۆ گەڕاندنەوەی بەشێك لەو خاك و شوێنانە دەكات كە بەهۆی پەیماننامەكەوە لەدەستیدابوون، لەوانە پێشڕەوییەكانی بۆناو خاكی هەرێم و عێراق و هەوڵەكانی لە گەڕان بەدوای نەوتدا لە دەریای ناوەڕاست، هەروەها كۆنترۆڵكردنی ڕێڕەوە ئاوییەكانی هەردوو دەریای ڕەش و مەڕمەڕە و پێكەوەگرێدانیان بە دەریای ناوەڕاستەوە.
لەو بارەیەوە شارەزا ستراتیژی و ئەمنییەكە دەڵێت، “ساڵی 2023 پەیماننامەی لۆزان كۆتایی پێدێت، بەوەش توركیا ڕێگەپێدراوە بەوەی ئەو خاكەی لە دەوڵەتی عوسمانی دابڕێندرابوو بەدەستیبهێنێتەوە، چونكە هێشتا توركەكان ویلایەتی موسڵ بە بەشێك لە خاكی خۆیان دەزانن و وادەردەكەوێت بەشێك لە حزب و لایەنەكانی توركیا، بوونی عێراق وەك وڵاتێكی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری و بوونی كورد وەك پێكهاتەیەكی سەرەكی ڕەتدەكەنەوە، هەوڵیشدەدەن لەڕێگەی هێرش و پێشێلكارییەكانیانەوە كۆتایی بە پەیماننامەی لۆزان بهێنن”.
لیوای فڕۆكەوانی ڕوكن ڕیاز بەیاتی بەپێویستی دەزانێت حكومەتی عێراق ئەو دۆسیەیە لەبەرچاوبگرێت و لەڕووی سیاسی و ستراتیژییەوە گرنگی پێبدات، چونكە وەكخۆی دەڵێت، “پێویستە ئامادەكاری بكرێت بۆ هەر پلان و جووڵەیەكی توركیا لە دوو ساڵی داهاتوودا و كورد و عەرەب یەك بۆچوونیان هەبێت و بەرپەرچی ئەو پاوانخوازییەی توركیا بدەنەوە، جگە لەوەش، عێراق لەڕێگەی كەناڵی دیپلۆماتی و سەرۆك كۆمار و وەزارەتی دەرەوە و كۆمەڵی نێودەوڵەتییەوە، ڕێگریبكات لە پێشێلكارییەكانی توركیا و بەڕاشكاوی بە حكومەتی توركیا بڵێت ئێمە بەوە قایلنین”.
ئەو شارەزا سەربازییە لەدرێژەی گفتوگۆكەیدا لەگەڵ ئێستا باسی لە چۆنێتی ڕێگریكردن لە هێرشی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان كرد و ڕایگەیاند، “دەبووایە حكومەتی عێراق سیستمی دژەفڕۆكە بەهێزبكات و سەرباری ئەوەی چاودێریكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و ڕێگریكردن لێی ئاسان نییە، هەوڵی سنووداركردنی چالاكییەكانیان بدات”.
لیوا ڕوكن ڕیاز بەیاتی، هێرشەكانی توركیا بۆسەر خاكی هەرێمی كوردستان بەمەترسیدارتر لەوەی دەبینرێت ناوزەددەكات و دەڵێت، “ئەمە پەیوەستە بە كورد و عەرەب و هەموومانەوە، دەبێت دەستبەجێ حكومەتی عێراق ستراتیژێكی نیشتمانی دیاریبكات و لەدژی پێشێلكارییەكانی توركیا بوەستێتەوە و ئەركی حكومەتە پارێزگاری لە خاكی وڵاتەكەی بكات، هاوكاتی ئەمەش پێویستە حكومەتی عێراق گفتوگۆ لەگەڵ بەریتانیادا بكات و قایلیبكات بەوەی ڕێگری لە پاوانخوازیی توركیا بكات، چونكە لە بنەڕەتدا ئەو خاوەنی پرۆژەی “پەیماننامەی لۆزان” بووە.
لای خۆیەوە، محاسن حەمدون ئەندامی خولی هەڵوەشاوەی ئەنجومەنی نوێنەران ڕایگەیاند، هێرشەكانی توركیا پێشێلكارین بەرامبەر بە سەروەریی عێراق و دەبێت ئەو كێشەیە چارەسەربكرێت و حكومەتی عێراق ڕێوشوێن بگرێتەبەر و دانوستاندن لەگەڵ توركیادا بكات.
لە لێدوانێكدا بۆ تۆڕی میدیایی ئێستا، محاسن حەمدون كە خەڵكی موسڵە و نوێنەری پارێزگای نەینەوا بوو لە ئەنجومەنی نوێنەران، لەبارەی خەونی دەوڵەتی توركیا بۆ بەدەستهێنانەوەی ویلایەتی موسڵ، جەختیكردەوە كە “ڕەفتارەكانی توركیا قبوڵكراونین و دەبێت دەسەڵاتدارانی عێراق لە پەیوەندیدابن لەگەڵ توركیا و ڕێككەوتن لەگەڵ حكومەتی ئەو وڵاتەدا بكەن بۆ كۆتاییهێنان بەو پێشێلكارییانە”.
