داننان بە كۆمەڵكوژیی ئەرمەنەكان
بۆچی تاوانەكانی دژ بە كورد بە جینۆساید نەناسێندراون؟

سەرەڕای تێپەربوونی زیاتر لە 30 ساڵ بەسەر تاوانەكانی ئەنفال و كیمیاباران، هێشتا كۆمەڵكوژییەكانی دژ بە كورد لەسەر ئاستی جیهان بە جینۆساید نەناسێندراون، لەگەڵ داننانە مێژووییەكەی جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا بەو تاوانەی دەرهەق بە ئەرمەنەكان ئەنجامدراوە، ئەو پرسیارە دووبارە هاتەوە ئارا، كە بۆچی تاوانەكانی دژ بە كورد بە جینۆساید نەناسێندراون؟

ڕۆژی شەممە 24ی نیسان، جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا وەک یەکەم سەرۆک لە مێژووی وڵاتەكە، کۆمەڵکوژیی ئەرمەنەکانی بە جینۆساید ناساند.

ناساندنەكە هاوكات بوو لەگەڵ تێپەڕبوونی 106 ساڵ بەسەر “كۆمەڵكوژی”ی ئەرمەنەکان لەلایەن دەوڵەتی عوسمانییەوە، كە لە ساڵانی 1915 تاوەکو 1923 ئەنجامدرا و تیایدا یەک ملیۆن و 500 هەزار ئەرمەنی کوژران.

بایدن پابەندیی خۆیشی بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی جینۆسایدی هاوشێوە دووپاتکردەوە.

جینۆساید چییە؟
زاراوەی جینۆساید (genocide) لە دوو وشەی لاتینی genos بە واتای گروپ و cide بە واتای کوشتن پێکهاتووە، بریتییە لە (كوشتنی تاكەكانی كۆمەڵێك، زیانگەیاندنی جەستەیی و عەقڵی پێیان، خستنەژێربارێكی سەختی گوزەران بەنیازی لەناوبردنیان، سەپاندنی ڕێوشوێن بەمەبەستی نەهێشتنی خستنەوەی وەچە و گواستنەوەی زۆرەملێی منداڵان لە كۆمەڵێكەوە بۆ كۆمەڵێكی تر) بەئەنقەست و بەنیازی لەناوبردنی کۆمەڵێکی نەتەوەیی، یان ڕەگەزی، یان ئایینی، کە ببێتە هۆی لەناوچوونی گشتی، یان بەشی.

له‌به‌ر ڕۆشنایی ئه‌و تراژیدیا و ڕاپۆرتانه‌ی سه‌باره‌ت به‌ جینۆساید له‌لایه‌ن ڕژێمی نازییه‌وه‌ به‌تایبه‌ت به‌رامبه‌ر به‌ جولەكەكان، كه‌ به‌ هۆلۆكۆست ناسراوه،‌ ئه‌نجامدراون، ڕێكخراوی نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان له‌ ساڵی 1948 بڕیارێكی ده‌ركرد سه‌باره‌ت به‌ رێگریكردن و سزای ئه‌نجامدانی جینۆساید، ئه‌و بڕیاره‌ له‌ یاساكانی مافی مرۆڤی ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كاندا له‌ 9/12/1948 تۆماركراوه‌ و له‌ بڕیاری 260ی رێكخراوەكە په‌سه‌ندكراوه‌ و له 12/1/1951 ‌بووە‌ به‌ یاسا.

تاوانی جینۆساید لە كاتی جیاواز و بەچەند جۆرێك دەرهەق بە گەلی كورد لە هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە.

تاوانەكانی ئەنفال بەچەند قۆناغێك لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو دەرهەق بە كورد لە ناوچە جیاجیاكاندا ئەنجامدرا، بەپێی ڕاپۆرتێكی ڕێکخراوی چاودێریی مافەکانی مرۆڤ (Human Rights Watch) ، كە لە ساڵی 1993 بڵاوكراوەتەوە، لانیکەم 50 هەزار و ڕەنگە بگاتە زیاتر لە 100 هەزار هاوڵاتیی کورد لەسەر دەستی ڕژێمی بەعسی عێراقی کوژرابن، بەڵام حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان لەبارەی ژمارەی قوربانییانی ئەنفال دوپاتیدەكاتەوە، نزیكەی 182 هەزار کورد لە هەڵمەتەکانی ئەنفال بونەتە قوربانی.

هەر لەو هەڵمەتانەدا ژمارەیەكی زۆری گوندەكانی كوردستان و زیاتر لە 20 شار و شارۆچكە، بەتەواوی خاپووركران، جگە لەوەی لە ساڵی 1988دا هەڵەبجە كیمیابارانكرا و بەهۆیەوە زیاتر لە پێنج هەزار كەس بوونە قوربانی و ژمارەیەك لە خانوو باڵەخانەكانی شارەكە وێرانكرا، بەڵام تائێستا كورد نەیتوانیوە ئەو تاوانانەی دەرهەقی كراون، لەسەر ئاستی جیهان بە جینۆساید بناسێنێت.

بۆچی كۆمەڵكوژیی كورد بە جینۆساید نەناسێندراوە؟
عەلی مەحمود، سەرۆكی ڕێكخراوی (كوردستان بێ جینۆساید) بە تۆڕی میدیایی ئێستای وت، “ئێمە بەهۆی تازەیی ڕووداوەكان و زیندوبوونی تاوانبارەكانیەوە هەلمان زیاتر لەبەردەستدابوو، بەڵام بەهۆی بێدەربەستیی پارتە دەسەڵاتدارەكانەوە، ئەم هەلەمان لەدەستچوو”.

وتیشی، “دادگای نەمسا لەسەر سكاڵای ئێمە دەچنە عێراق و كەس نییە هاوكارییان بكات، تاوانبارێكی ئەنفال لە هۆڵەندایە، داوادەكرێت بە دوو وشە دیاریبكرێت ئەم ناوانە تۆمەتبارن، بەڵام ئەنجومەنی دادوەری وەڵام ناداتەوە، بەم حاڵەوە چۆن كەیسی ئەنفال و هەڵەبجە و بارزانییەكان دەگاتە ئاستی ئەرمەن؟”

“بڕۆ بۆ ئەرمینیا، بەشداریی مەراسیمی جینۆسایدیان بكە، دەزانیت حكومەت، ڕاگەیاندن و خەڵك چۆن كار بۆ پرسەكە دەكەن، ئێمە نەمانتوانیوە وەك ئەوان و جولەكە بین، كەی حكومەتەكەمان وەك حكومەتەكانیان كاریان كرد، ڕاگەیاندنەكانمان وەك ڕاگەیاندنەكانیان، خەڵكەكەمان وەك خەڵكەكانیان بوون، ئەوا پرسەكەشمان وەك ئەوان دەبێت”، عەلی مەحمود وای وت.

لای خۆیەوە سەوسەن محەمەد، سەرۆكی لیژنەی كاروباری شەهیدان و جینۆساید و زیندانیانی سیاسی لە پەرلەمانی كوردستان بە تۆڕی میدیایی ئێستای وت، “لە هەنگاوی یەكەمدا خۆمان كەمتەرخەمین لە دروستكردنی هەڵمەت و ناساندنی تاوانەكاندا، ئەمەش حكومەتی هەرێم و ڕێكخراوەكان و پسپۆڕەكان سەرجەم لەو كەمتەرخەمییەدا بەشدارین”.

ئەوەشی وت، “ئێمە جینۆسایدكراوین، بەڵام تائێستا لەلایەن عێراقەوە قەرەبووی قوربانییان نەكراوەتەوە، لەكاتێكدا بەپێی هەردوو ماددەی 112 و 132ی دەستوری عیراق، دەبێت هەموو زیانلێكەوتووان قەرەبوو بكرێنەوە”.

“چەندین ساڵە وەك هەرێمی كوردستان دەمانتوانی زۆر باشتر لەوەی هەیە، كاربكەین بۆ بەجینۆسایدناساندنی لە ئاستی جیهاندا، لەكاتێكدا چەندین كونسوڵخانە لە هەرێم هەن، دەمانتوانی دەیان كۆنفڕانس ئەنجامبدەین و لە ئازاری جینۆساید و وردەكاریی تاوانەكان ئاگاداریان بكەینەوە”، سەوسەن محەمەد وای وت.

ڕونیشیكردەوە، “ئەو گۆڕە بەكۆمەڵەی لە سەماوە هەڵدرایەوە، منداڵی یەك مانگ و شەش مانگی تێدابوو، ئەمە باشترین بەڵگەبوو بۆ ئەوەی ئیمە بتوانین ئەم تاوانە بە دنیا بگەیەنین، بەڵام ئێمە دەچین گۆڕ هەڵدەدەینەوە بەبێ ئەوەی زوومی كامێراكانی جیهانی ببەینە سەر ئەو گۆڕانە، بێ ئەوەی وڵاتان و كونسوڵخانەكانیان ئاگاداربكەینەوە”.

كورد چی بكات؟
دەربارەی ئەوەی كورد چی بكات بۆ ئەوەی تاوانەكان بە جینۆساید بناسێندرێن، عەلی مەحمود سەرۆكی ڕێكخراوی (كوردستان بێ جینۆساید) وتی، “خاڵی یەكەم دادگاییكردنی ئەو تاوانبارانەی لە دەرەوەن، خاڵی دووەم دادگاییكردنی ئەو تاوانبارانەی لە دەرەوەن و سێیەمیش هەر ئەوە، هاوكات لەبیرمان نەچێت، كە وڵاتی بكەری تاوان دانیناوە بەوەی ئەم تاوانانە جینۆسایدە، خۆمان نەمانتوانیوە كەڵك لەم دانپێنانە وەربگرین، حكومەتێكمان نییە كاربكات لەسەر دۆسیەكان”.

هەروەها سەوسەن محەمەد سەرۆكی لیژنەی كاروباری شەهیدان و جینۆساید وتی، “لەكاتێكدا گەورەترین جینۆسایدت بەرامبەر ئەنجامدراوە، ئەگەر ئەو تاوانە بەدۆكیومێنت نەكەیت، كامێراكان و میدیاكان دەبێت ئەو وێنانە بە تەواوی وڵاتان بگەیەنێت، ئەگەر خۆت ئەو هەنگاوە نەنێیت، كەسی دی بۆت ناكات، دەبوو نوێنەرایەتییەكانی حكومەت لە دەرەوە زۆرترین و گەورەترین لۆبی بۆ پرسی كورد و كێشەكانی بكەن، ئێستاش درەنگ نییە، بەڵام دەبێت هەوڵێكی زۆر زۆر جدی بدرێت”.

بەجینۆسایدناساندنی تاوانەكانی دەرهەق بە ئەرمەنەكان لەلایەن ئەمریكاوە، دەرگا دەكاتەوە بۆ كەسوكاری قوربانییان سكاڵا لەسەر حكومەتی توركیا تۆماربكەن بۆ قەرەبووكردنەوە، قەرەبووكردنەوەش تا گەڕاندنەوەی ماڵ و زەویش دەگرێتەوە.

سەبارەت بە سوودی بەجینۆسایدناساندنی تاوانەكانی دەرهەق بە كورد، سەرۆكی ڕێكخراوی (كوردستان بێ جینۆساید) وتی، “بڕیاردان لەسەر جینۆساید، داننانە بە مەزڵومیەتی گەلێك و پارێزبەندییشە بۆ پاراستنی لە داهاتوودا، كورد لە هەموو گەلێك زیاتر پێویستی پێیەتی، لەگەڵ ئەوەشدا نابێت لەبیرمان بچێت، 30 وڵات دانینابوو بە جینۆسایدی ئەرمەن، بەڵام لە شەڕی ئازەربایینجان لە قەرەباغ لە شكست نەیپاراست”.