نزیكەی دوو ساڵ بەسەر تەمەنی ئەم خوولەی پەرلەمانی كوردستان دا تێدەپەڕێت، ئەو دامەزراوەیەی بڕیارە مەرجەعی باڵای سیاسیی هەرێم بێت، ڕای پێچەوانە هەن لەوەی توانیویەتی ڕۆڵی خۆی بگێڕێت یان نا؟
كەمتر لە مانگێكی تر خوولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان دووەم ساڵی خۆی تێدەپەڕێنێت، ئەو خوولەی لە هەڵبژاردنی 30ی ئەیلولی 2018دا ئەندامانی یەكلاكرانەوە و یەكەم كۆبوونەوەی خۆی لە 6ی تشرینی دووەمی 2019دا ئەنجامدا.
خوولەكە هاوشانی قەیرانی دارایی و ڕوداو و كاریگەرییەكانی پاش شەڕی داعش و لێكەوتەكانی دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و ناكۆكییەكانی نێوان هەولێر و بەغداد دەستبەكاربوو، لەكاتێكدا چاوەڕوان دەكرا ڕۆڵی باڵا لە چارەسەركردنیاندا بگێڕێت، هەندێك گومان لە كاریگەری و دەسەڵاتەكانی دەكەن، لەكاتێكدا هەندێكی تر بە چالاك ناوزەدی دەكەن.
ڕۆڵی ئه‌م خووله‌ی په‌رله‌مان چۆن بووه؟
جەمال حەوێز، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی یەكێتی بە “تۆڕی میدیایی ئێستا”ی وت، “پەرلەمان بە باشی و بێكێشە ئەو دوو ساڵەی بەڕێكرد، پڕۆژەی باش دەركراون. بە نمونە تاپۆكردنی زەوییە زیادەڕەوییەكان، پڕۆژەی چاكسازی كە هەنگاوێكی باشە بۆ ڕێگری لە بەهەدەردان، پڕۆژەی مافی نەخۆش بۆ خەڵكی هەژار، بۆیە بەشێوەیەكی گشتی ڕازیم لە كارەكانی ئەم خوولەی پەرلەمان.”
جەمال حەوێز ڕایگەیاند، “زۆرترین وەزیر لەم خوولەدا بانگێشتكراون، ئەمەش نیشانەی ئەنجامدانی ئەو ئەركەیە كە لە ئەستۆی پەرلەماندایە و ئەنجامیداوە”.
لێپێچینەوە لەو گرفت و ئاڵه‌نگارییانەی ئێستا لە ڕووی ئابوری و سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە ڕوویان لە هەرێم كردووە، لە ئەركە لەپێشینەكانی پەرلەمانە، دەربارەی ئەو ئەركە ئەو پەرلەمانتارە نمونەی دانیشتنەكەی 5ی تشرینی یەكەمی هێنایەوە و ئەوەی وت، “لە دانیشتنی ڕۆژی دووشەممەدا بە ئامادەبوونی سەرۆكوەزیران و جێگری سەرۆكوەزیران و وەزیر و بەرپرسانی ئەنجومەنی وەزیران، هیچ پرسێك نییە كە پەیوەندیدار بووبێت بە خەڵكەوە باسی لەسەر نەكرابێت، بەڵكو بەڕاشكاویی سەرجەم ئەو پرسانە باسكران”.
په‌رله‌مانتارێك: بەهیچ شێوەیەك نەمانتوانیوە بە ئەركی خۆمان هەستین
پاڵنەر و هۆكارەكان بۆ ئەو كەسانەش هەن كە پێیانوایە پەرلەمان نەیتوانیوە بە ئەركی خۆی هەڵبستێت، لەكاتێكدا چەندین كێشەی جۆراوجۆر بەرۆكی هەرێم و هاوڵاتییانی گرتووە.
سیروان بابان، پەرلەمانتاری سەربەخۆ بە تۆڕی میدیایی ئێستای وت، “لەم دوو ساڵەدا بەهیچ شێوەیەك نەمانتوانیوە بە ئەركی خۆمان هەستین، جا هۆكارەكەی ئێمە بووبین یان دەستەی سەرۆكایەتی و حكومەت، ئەوەی تا ئێستاش كراوە مایەی ڕەزامەندی نییە”.
بەپێی یاسای ژمارە 1ی ساڵی 1992 پەرلەمان مەرجەعی باڵای سیاسی و یاساییە لە هەرێمی كوردستان دا، بەڵام رەخنەی ئەوەی لێدەگیرێت كە لەلایەن حكومەت و حزبە دەسەڵاتدارەكانەوە كۆنتڕۆڵكراوە و بێكاریگەر كراوە تا ئەو ڕادەیەی نەتوانێت نوێنەرایەتیی خەڵك بكات.
“بۆ ئەوەی پەرلەمان لەو دۆخە دەربچێت و كاریگەریی خۆی لەدەستنەدات، ئەركەكە دەكەوێتە سەر خەڵك”، وەك ئەوەی ئەو پەرلەمانتارە دەیڵێت.
سیروان بابان وتیشی، “دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان بەپێی پەیڕەو هەموو دەسەڵاتێكی هەیە، دەستەی سەرۆكایەتییش دەگەڕێنەوە بۆ ڕای حكومەت و حزبەكانیان، چارەسەر لە ئێستادا نییە لە هەڵبژاردنی داهاتوودایە ئەگەر بكرێت، ئەویش تیایدا خەڵك دەنگ بدات بە كاندیدی سەربەخۆ بۆ ئەوەی پەرلەمانتار لەلایەن حزب و فراكسیۆنەكەیەوە پێوەند نەكرێت”.
ئەو پێشیوایە ئەم خوولەی پەرلەمان هیچ ئومێدێكی تیانییە و دوو ساڵی داهاتووش لەوەی ئێستا باشترنابێت، بۆیە چاوی لەسەر ئەوەیە لە هەڵبژاردنی داهاتوودا هیوایەك بدۆزرێتەوە كە تیایدا “خەڵك بە وریایی زیاترەوە و دوور لە سۆز دەنگبدەن، لە بەرامبەردا لیستی سەربەخۆ زۆربێت كە بتوانێت خزمەت بە خەڵك بكات و لە بەردەم پارە و هەڕەشە و سەفەقاتی سیاسیدا، خەڵك هەڵببژێرێت”.
“هەموو پەرلەمانێكی چالاك بە كۆمەڵێك ژمارە دەپێورێت”
ژمارەی دانیشتنەكان و پرسەكانی وەك چاودێریی حكومەت و نوێنەرایەتیی دەنگی خەڵك و دانانی یاسا و پڕۆژەی بودجە، لە ئەركە لەپێشینەكانی پەرلەمانن، ڕێكخراوێكی تایبەت بە چاودێریی پەرلەمان وردەكارییەكەی ڕووندەكاتەوە.
بابان جەعفەر، بەڕێوبەری پڕۆژەی چاودێریی پەرلەمان لە ئینستیوتی پەی بۆ پەروەردە و گەشەپێدان بە تۆڕی میدیایی ئێستای وت، “هەموو پەرلەمانێكی چالاك بە كۆمەڵێك ژمارە دەپێورێت، ژمارەكان پێمان دەڵێن ئەم پەرلەمانە چالاكە یان چالاك نییە، ئەو ژمارانەش كە سەبارەت بەم پەرلەمانەوە گرنگن، ژمارەی دانیشتنەكانییەتی.”
ئاشكراشیكرد، “لە 6 تشرینی دووەمی 2018ەوە تا 29ی شوباتی 2020 ئەم خوولەی پەرلەمان تەنها 37 دانیشتنی كردووە، خوولی بەهارەش لە 1 ی ئازار تا 1ی ئەیلولی 2020 كە خوولی پاییزە دەستی پێكردووە 44 دانیشتنی كردووە، لەكاتێكدا بەپێی پەیڕەوی ناوخۆ، دەبێت هەفتەی دوو دانیشتن بكات”.
بابان جەعفەر ئەوەشی خستەڕوو، “بەهۆی ئەوەی ژمارەی دانیشتنەكان كەمە، دەرەقەتی ئەو هەموو قەیرانە سیاسی و مادی و كۆمەڵایەتییە نایەت، بۆیە دەبینین خوولی پێنج لە ڕۆژی سوێندخواردنییەوە تا ئەمڕۆ تەنها خوێندنەوەی دووەمی بۆ 26 پڕۆژەیاسا كردووە و لەو ژمارەیەش تەنها 9 یاسای دەركردووە، لەگەڵ شەش بڕیار”.
جگە لە یاسادانان، دووانی تر لە ئەركە بنچینەیییەكانی پەرلەمان پەسەندكردن و بەدواداچوونی پڕۆژەی بودجە و چاودێریكردنی كارەكانی حكومەتە لە ڕووی بەرنامەی كار و پڕۆژەكانەوە.
لەوبارەیەوە بابان جەعفەر وتی، “نەك لەم خوولەدا، خوولی پێشووش بودجە نەچووەتە پەرلەمان و لە ساڵی 2013ەوە پەرلەمان پڕۆژەی بودجەی بەخۆیەوە نەبینیوە”. ئەوەشی خستەڕوو، “لەكاتێكدا بەپێی یاسای ژمارە 1ی ساڵی 1992 پەرلەمان كە دەبێت مەرجەعی باڵای سیاسی و یاسایی بێت لە هەرێمی كوردستان دا، بەڵام نەك مەرجەعی باڵا نییە، ئاگاشی لە شتەكان نییە، لەبەرئەوەی حزبی سیاسیی باوەڕی وایە كە هێز دەبێت لە دەست چەند گرووپ و چەند تاقمێكدا بێت”.
لە خوولی چوارەمی پەرلەماندا كە تەمەنی پێنج ساڵ بوو تەنها 104 دانیشتنی ئەنجامداوە لەو دانیشتنانەدا 309 پڕۆژەیاسا پێشكەشكراون و لەو ژمارەیەش 213 پڕۆژەیان خوێندنەوەی یەكەمیان بۆ كراوە و تیایاندا 33 پڕۆژە كراون بە یاسا، كە بەشێكی بەرچاوی ئەو پڕۆژانە لەو خوولە و لە خوولی ئێستاشدا پەسەندكراون، لەلایەن حكومەتەوە نێردراون.
بابان ئاماژەی بەوە دا، “حكومەت دەسەڵاتی تەواوی هەیە بەسەر پەرلەمانەوە، هیچ پڕۆژەیەك كە لە حكومەتەوە دەچێتە پەرلەمان ناگاتە دوو هەفتە پەسەند دەكرێت، بەڵام ئەندامی پەرلەمان هەیە لە مانگی 3ی 2019ەوە پڕۆژەیاسای پێشكەشكردووە و تەنانەت خوێندنەوەشی بۆ نەكراوە”.
چاودێرەكەی ڕێكخراوی پەی دەشڵێت، “لاوازكردنی پەرلەمان دەگەڕێتەوە بۆ دونیابینیی حزبەكان، لە خوولی سێیەمەوە كە پەرلەمانی كوردستان چاوەڕوانی ئەوەی لێدەكرا ببێت بە جێی ململانێكان و لەوێوە پەرلەمان چالاك بێت، یەك كەس لە سەركردایەتیی حزبەكان نەچوونەتە پەرلەمان، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت ئەو بەرپرسانە ئەو دەزگایە بە شایەنی خۆیان نازانن لەكاتێكدا لە عێراق سەرۆك یان كەسی دووەمی حزبەكان لە پەرلەمانن و لەوێوە ململانێكانیان درێژە پێدەدەن”.
