ساڵێك بۆ ڤایرۆسەكە و ساڵی دواتر بۆ ڤاكسینەكەی

ساڵی 2020 هەرچەندە لەڕووی ژمارەوە جوان بوو، بەڵام بۆ جیهان بە گشتیی ساڵێكی كارەساتبار بوو، هۆكارەكەشی بۆ سەرهەڵدانی پەتای كۆرۆنا دەگەڕێتەوە كە تا بڵاوكردنەوەی ئەم ڕاپۆرتە نزیكەی یەك ملیۆن و 500 هەزار كەسی لە جیهاندا كوشتووە و مرۆڤایەتی خستە دۆخێكی دژوارەوە، بەڵام ساڵی 2021 بە ساڵی دژە كۆرۆنا دەبینرێت.

چیرۆكەكانی ساڵی 2020

مانگی یەك (كانونی دووەم) هاوشێوەی ساڵانی دیكە بوو، تاكە ڕوداوێك كە جیهانی سەرقاڵ كردبوو، ئەوەبوو لە 3ی كانونی دووەمدا ئەمریكا بە فەرمانی ترەمپ و لەڕێی درۆنێكەوە قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشووی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی له‌عێراق كوشت.

میدیا جیهانییەكان هاوڵاتییانی گۆی زەوییان تووشی دڵەڕاوكێ كرد و ترسی جەنگی نێوان ئەمریكا و ئێران دروستبوبوو، كە هەندێك بە “پریشكی ئاگری جەنگی جیهانیی سێیەم” ناویان دەبرد.

دواتر بابەتێكی دیكەی سیاسی بووە جێی سەرنجی جیهان، ئەویش جێبەجێكردنی برێكزت بوو لەلایەن بەریتانیاوە كە لە یەكێتیی ئەوروپا جیابووەوە.

لەم سەروبەندەدا لە چین ڤایرۆسێكی نوێ بڵاوبووەوە، كە وەك كاتژمێرێكی بێدەنگ كاتی ژمارد تا هەموو جیهانی بەچۆكدادا.

لە مانگی كانونی دوومی ئەمساڵدا، جیهان چاوی لەسەر شاری وهانی چین بوو كە یەكەم كەیسی توشبوونی بە كۆرۆنا تیادا تۆماركرا، ئەو شارەی 11 ملیۆن خەڵكی تێدا دەژیا، حكومەتی چین تەواوی هەوڵەكانی خۆی خستەگەڕ بۆ ئەوەی ڕوبەڕووی ئەو ڤایرۆسە ببێتەوە كە بە كۆڤید-19 یان كۆرۆنا ناوبرا.

ئاماری توشبوون و مردن بە كۆرۆنا، دروستكردنی نەخۆشخانە بۆ كۆرۆنا و هەوڵەكانی چین بۆ ڕوبەڕووبوونەوەی ئەو ڤایرۆسە، كەیسە سیاسییەكان و كوشتنی قاسم سولەیمانی لەبیری جیهان بردەوە و هەمووان چاودێریی ڕەوشی وهانیان دەكرد، ترسیش هەبوو كە وڵاتان دووچاری هەمان دۆخ ببنەوە.

ئیتر كۆرۆنا بووە گەرمترین پرسی جیهان

لە 31ی كانونی دووەمی ئەمساڵدا پاش چین، بەریتانیا یەكەم دوو حاڵەتی توشبوون، ڕوسیا یەكەم دوو حاڵەت، یەكەم حاڵەت لە سوید و ئیسپانیا و لە كەنەداش چوار حاڵەتی توشبوون بە كۆرۆنا ڕاگەیەندرا.

ئەمریكاش هەر لەو ڕۆژەدا باری لەناكاوی تەندروستی بەهۆی كۆرۆناوە ڕاگەیاند.

دواجار ڤایرۆسەكە لە چین-ەوە پەڕیەوە بۆ جیهان، بەڵام چەندین وڵات تەنانەت ئاشنای وشەی “ڤایرۆسی كۆرۆنا” نەبوون بەتەواوەتی و بە ڕوداوێكی دوور لە وڵاتەكەی خۆیان تەماشایان دەكرد، بەڵام ئەو هەستە زۆری نەخایاند و كۆرۆنا دەمامكی بە زەوی بەست.

لە 28ی شوبات (مانگی دوو) لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانیدا ترەمپ باسی لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەكە بە جیهاندا كرد و دەستی تۆمەتی بۆ وڵاتی چین درێژكرد، تەنانت ڤایرۆسی كرۆنای بە “ڤایرۆسە چینییەكە” ناوبرد.

لە 11ی ئازاردا(مانگی سێ) ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی هاتە قسە و باسی لەوە كرد ڤایرۆسی كۆرۆنا چییە و ڕایگەیاند، بۆ چەند مانگێك دەمێنێتەوە.

چەندین پرسی دیكەی سیاسی و كۆمەڵایەتی هاوشێوەی كاندیدان بۆ سەرۆكایەتیی ئەمریكا، ململانییەی نێوان دیموكراتەكان و كۆمارییەكان، جیابوونەوەی شازادە هاری و هاوسەرەكەی لە خانەوادەی شاهانەی بەڕیتانیا و چەند پرسێكی دیكە سەرنجێكی كورتی جیهانیان ڕاكێشا بەڵام كورتخایەن بوون.

كۆرۆنا ئابوریی جیهانی بەچۆكدا دا

لە 12ی ئازار كاروباری بازرگانی لە بازاڕی بۆڕسەی نیویۆرك خراپترین ڕۆژی خۆی بەڕێكرد، بەجۆرێك لە ساڵی 1987ەوە ڕۆژی وا خراپی دارایی بەخۆیەوە نەبینیووە.

مانگی ئازار مانگی داخستنی دەرگاكان و كەرەنتین

مانگی سێ ڤایرۆسەكە بووە جیهانی و تەشەنەی سەند، ئەوەش حكومەتی وڵاتانی ناچار بە قەدەغەكردنی هاتوچۆ كرد و كەرەنتینیان ڕاگەیاند.

لە مانگی ئازاردا كۆی توشبوون بە كۆرۆنا لە جیهاندا گەیشتە 853 هەزار و 340 توشبوو.

هەر لە سەرەتای مانگی نیساندا ژمارەی توشبوون بە كۆرۆنا یەك ملیۆنی تێپەڕاند، ئەو ژمارەیەش بووە جێی مەترسی بۆ جیهان.

لەو مانگەدا زۆر لە وڵاتانی جیهان بە ئەمریكاشەوە، كێشەی دەمامك و كلێنس و دەستكەوتنی خواردنیان بۆ دروست بوو، قەیرانێك كە جیهان وەك یەك جەستە دووچاری بووەوە.

كۆی گشتیی توشبوون بە كۆرۆنا لە مانگی نیساندا گەیشتە 3 ملیۆن و 261 هەزار و 450 كەس، لە مانگی ئایاردا ژمارەی توشبوون بە كۆرۆنا بە نزیكی دوو هێندە بووەوە و گەیشتە 6 ملیۆن و 178 هەزار و 860 توشبوو.

لەو مانگەدا وێڕای بارگرانیی كۆرۆنا لەسەر ئەمریكا كوشتنی جۆرج فلۆیدی ڕەشپێست لەلایەن پۆلیسێكەوە، شەقامی ئەمریكای وروژاند، لەولاوە چین یەكەم ڕۆژی بێ توشبوون بە كۆرۆنا ڕاگەیاند.

لە 30ی ئایار، ڕۆژیكی مێژوویی لە ئەمریكا تۆماركرا كە بووە جێی سەرنجی هەموو جیهان، ئەویش گەشتكردنی SpaceX Falcon بوو بۆ بۆشایی ئاسمان، بە هاوبەشی لەگەڵ ناسا پرۆژەكە جێبەجێ كرابوو، نۆ كەشتیووانی ئاسمانی هەڵگرتبوو، یەكەمجاربوو لە مێژوودا كە كۆمپانیایەكی كەرتی تایبەت و بزنس كەشتییەك بنێرێتە بۆشایی ئاسمان و لەو كەرتەدا پارە خەرج بكات.

لە مانگی حوزەیرندا (مانگی شەش) ژمارەی توشبوون بە كۆرۆنا گەیشتە 10 ملیۆن و 476 هەزار و 12 كەس لە جیهاندا، مەترسیی كۆرۆنا جدیتر و گەورەتر بوو.

ئیتر کۆرۆنا زۆر بە ئاسان ملیۆنان کەسى تووش کرد، ئێستاش لەکاتى ئامادەکردنى ئەم ڕاپۆرتە لە جیهاندا 60 ملیۆن و 349 هەزار و 260 کەس تووشى کۆرۆنا بوون، یەک ملیۆن و 419 هەزار و 296 کەس بە هەمان هۆکار مردوون و لەو ژمارەیەش 41 ملیۆن و 740 هەزار و 70 کەس چاکبوونەتەوە.

ساڵى 2021 ساڵى ڤاکسینى دژە کۆرۆنا و چاکبوونەوە

لە کۆتایی ساڵى 2020 نزیک دەبینەوە، پاش بەڕێکردنى ساڵێکى پڕ مردن بە کۆرۆنا، ئومێدێک هەیە کە ڤاکسینى دژە کۆرۆنا لە نزیکترین کاتدا بەردەست بێت.

ڤاکسینى فایزەرى ئەمریکى

ئێوارەى ڕۆژى 9ى تشرینى دووەم، كۆمپانیای فایزەری ئەمریكی تایبەت بە دەرمان لە سەروبەندى بێئومێدى خەڵکدا هەواڵێکى دڵخۆشکەرى ڕاگەیاند، کاتێک وتى، “لە شیكارییە سەرەتاییەكان بۆمان دەركەوتووە ڤاكسینەكەمان زیاتر لە 90% كاریگەرە”.

ڤاكسینەكە لەسەر 43 هەزار كەسی خۆبەخش تاقیكراوەتەوە،

لەبارەی بەكارهێنانی ڤاكسینەكە، كۆمپانیاكەی دەرمان ئەوەی ئاشكراكردووە، پلانی هەیە ڕەزامەندیی بەڕێوبەرایەتیی خۆراك و دەرمانی ئەمریكی وەربگرێت بۆ ئەوەی بۆ باری لەناكاو ڤاكسینەكە بەكاربهێنێت بۆ توشبووان.

سەبارەت بە شێوازەكانی تاقیكردنەوەی ڤاكسینەكە، كۆمپانیای فایزەر ئاشكرایكردووە، 42%ی ئەو كەسانەی ڤاكسینەكەیان لەسەر تاقیكراوەتەوە خەڵكانی ناوچە جیاجیاكانی جیهان بوون، 30%یشیان خۆبەخشە ئەمریكییەكان بوون، كە لە ڕەگەز و بنەچەی جیاواز بوون.

هەروەها پاش 10 ڕۆژ لەو ڕاگەیەندراوە، فایزەر ئاماژەى بەوەکرد، بۆیان دەرکەوتووە کاریگەریی ڤاکسینەکەیان 95%ە.

پاش ئەو هەواڵەی كۆمپانیای فایزەر، ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی گەشبینیی خۆی بۆ ئەو ڤاكسینە ڕاگەیاند و ئاماژەی بەوەكرد، “تاقیكردنەوەكانی ئەو ڤاكسینە تا ئێستا ئەرێنین”.

تەندروستیی جیهانی ئەوەشی خستوەتەڕوو، “ڤاكسینەكەی فایزەر ڕەنگە لە بەهاری ساڵی 2021ەوە بارودۆخی پەتای كۆرۆنا بە تەواوی بگۆڕێت”.

مۆدێرنا هیوایەكی گەورەتر بۆ جیهان..

هێشتا باسوخواسى فایزەر تەواو نەبوبوو، کۆمپانیاى مۆدێرنای ئەمریكی، ئێوارەی ڕۆژى 16ی تشرینی دووەم بەكاتی هەرێمی كوردستان، لە ڕاگەیەندراوێكیدا ڕووپەری میدیاكانی جیهانی داگیركرد، ئەویش ڕاگەیاندنی بەرهەمهێنانی ڤاكسینێكی دژە كۆرۆنا بوو، كە كاریگەرییەكەی لەوانەی پێش خۆی زیاترە.

مۆدێرنا دووەم كۆمپانیای ئەمریكی بوو كە ڕایگەیاند، ڤاكسینی بەرهەمهێناوە، ئەوەش لەكاتێكدایە هەفتەیەک پێش ئەو كۆمپانیای فایزەر ڕایگەیاند، ڤاكسینێكیان بەرهەمهیناوە كە 90% كاریگەرە، بەڵام ئەوەی جێی دڵخۆشییە ئەوەیە مۆدێرنا ڕایگەیاندووە، “ڤاكسینەكەیان 94.5% كاریگەرە”.

كۆمپانیای مۆدێرنا ئاشكراشیكردووە، 60 ملیۆن دۆز “جرعة”ی ڤاكسینەكە لەمساڵدا ئامادە دەبێت.

هەروەها بەپێی ئەو داتایانەی کۆمپانیای مۆدێرنا خستویەتییەڕوو، “ئەنجامی دوایین تاقیکردنەوەکانمان دەریانخستووە، ڤاکسینەکە 94.5% کاریگەرە لەسەر جەستەی مرۆڤەکان و بەرگرییان دژبە ڤایرۆسەکە دروستدەکات”.

مۆدێرنا ئەوەشی ئاشكراكردووە، ڤاکسینەکەیان لەسەر زیاتر لە 30 هەزار کەسی خۆبەخش تاقیكردووەتەوە و سەرجەمیان هەرسێ قۆناغەکانی تاقیکردنەوەی ڤاکسینەکەیان لە پرۆتۆکۆلێکی تایبەتدا هەفتانە بڵاوكردووەتەوە.

ستیڤن هۆگ، سەرۆکی کۆمپانیای مۆدێرنا لەسەر ئەو پرسە ڕایگەیاند، “کۆمپانیاکەمان ڤاکسینێکی دەبێت کە توانای ڕاگرتنی ڤایرۆسی کۆرۆنای هەیە”.

شارەزایانی بەرگریی لەش لە جیهاندا، ڕایانگەیاندووە، بوونی ڕێژەیەكی زۆری ڤاكسین و چەند جۆرێك جێی دڵخۆشییە و هاوكار دەبێت بۆ ئەوەی ژیان بگەڕێتەوە دۆخی جارانی لە ساڵی 2021دا، وەك ڕۆیتەرز ئاماژەی پێكردووە.

ڕوسیا: كاریگەریی ڤاكسینی سپۆتنیك گەیشتووەتە 95%

هەرزوو ڕوسیا ڕایگەیاندبوو کە ڤاکسینێکیان بەناوى سپۆتنیکەوە بەرهەمهێناوە، لە ڕاگەیەندراوێکدى نوێدا سێشەممە 24ی تشرینی دووەمی سەنتەرەكە و وەزارەتی تەندروستیی ڕوسیا و سندوقی باڵاى ڕوسیا، كە لایەنە بەشداربووەكانی پەرەپێدانی ڤاكسینەكەن ڕایانگەیاند، ڤاکسینە ڕوسییەکە 95% کاریگەرە.

ئەوەش لەکاتێکدایە، لە 21ى هەمان مانگ، فلادیمێر پوتن، سەرۆكی ڕوسیا بە سەرانی كۆمەڵەی بیستی وت، وڵاتەكەی ئامادەیە ڤاكسینی (سپۆتنیك) بداتە هەر وڵاتێك كە پێویستییەتی.

ئەوەشی ڕوونكردەوە كە ڕوسیا دوو ڤاكسینی دیكە ئامادەدەكات.

ڤاکسینى ئەسترازینکاى ئۆکسفۆرد

هەرچەندە زۆر زوو باس لەوە کرا کە زاناکانى زانکۆى ئۆکسفۆرد سەرقاڵى بەرهەمهێنانى ڤاکسینى دژە کۆرۆنان، بەڵام ئەو پرسە درێژەى کێشا و چەند کۆمپانیایەک لەو پرسەدا پێشکى کەوتن.

لە 19ى تشرینى دووەم، ناوەندی لێکۆڵینەوەی ئۆکسفۆرد لە بەریتانیا لەبارەی ڤاکسینەکەیەوە ڕایگەیاندووە، ڤاکسینەکەیان کاریگەری باش و تەواوی لەسەر کەسانی بەتەمەن نیشانداوە.

ناوەندەکە لە ڕاگەیەنراوێکدا ئاشکرایکرد، “لە قۆناغێکی دیکەی تاقیکردنەوەکاندا دەرکەوتووە کە ڤاکسینەکەمان لەسەر ئەو کەسانەی کە تەمەنیان لە نێوان 60 بۆ 70 ساڵدایە کاریگەریی ئەرێنی نیشانداوە”.

ڤاکسینەکەی زانکۆی ئۆکسفۆردی بەریتانی قۆناغێکی دیکەی تاقیکردنەوەی ماوە و چاوەڕێ دەکرێت وەک قۆناغەکانی پێشوو ڤاکسینەکە لاشەی مرۆڤ بەرامبەر ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ بپارێزێت.

نرخى ڤاکسینەکان

سپۆتنیک ئاشکرایکردووە، بەهاى ڤاکسینەکەیان 10 دۆلارە بۆ هەر دۆزێک.

کۆمپانیاى مۆدێرناش لاى خۆیەوە ڕایگەیاند، ڤاکسینەکەیان بەهاکەى لەنێوان 25 بۆ 37 دۆلارە.

عێراق و هەرێم و پرسى ڤاکسین

وەزیری تەندروستیی عێراق ئاشكرایكرد، عێراق لە یەكەمەكانی ئەو وڵاتانە دەبێت كە ڤاكسینی دژ بە كۆرۆنا دەستدەخات و پشكی هەرێمیشی تێدا دەبێت.

دكتۆر حەسەن تەمیمی، وەزیری تەندروستیی هەرێم لە لێدوانێكی تایبەتیدا بە تۆڕی میدیایی ئێستای وت، “هەر لەسەرەتای قسەكردن لەسەر گەشەپێدانی ڤاكسین، عێراق چووە ناو گفتوگۆیەكی دوورودرێژەوە لەگەڵ كۆمپانیاكان و وڵاتانی بەرهەمهێنی ئەو ڤاكسینە، یەكێتیی گاڤیش بە بەشداری ئەو كۆمپانیایانە دامەزراوە، عێراق یەكەمی ئەو وڵاتانە بوو كە چووە ناو ڕێككەوتن لەگەڵ ئەو یەكێتییە، هەروەها عێراق 20%ی ژمارەی دانیشتووانی لەو ڤاكسینە دەستەبەر كردووە، كە 8 ملیۆن دۆز دەكات، بە یەكسانی دابەش دەكرێت بەسەر پارێزگاكاندا بە هەرێمی كوردستانیشەوە”.

وەزیری تەندروستیی عێراق ئەوەشی خستەڕوو، “ئەو چینانەش دیاریدەكرێن كە سەرەتا ڤاسینەكەیان بۆ بەكاردەهێندرێت، ئەوانەی تەمەنیان لەسەروی 50 ساڵەوەیە كارمەندانی هێزە ئەمنییەكان و كارمەندانی وەزارەتی تەندروستی هەروەها هەموو ئەو كەسانەش كە نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە وەری دەگرن”.

“عێراق ئێستا ئامادەیە بۆ وەرگرتنی ئەم  ڤاكسینە لەڕێی ئامادەكردنی كۆگا و ساردكەرەوەی تایبەت بۆ هەڵگرتنی، بەڵام دەزانن كە تا ئێستا ئەم ڤاكسینە لەلایەن ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانییەوە بڕیاری لەسەر نەدراوە و تا ئێستا ڕەزامەندی لەسەر نەدراوە، لە ئەگەری بڕیاردانی ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی، عێراق بە نزیكی یەكەم وڵات دەبێت كە ئەم ڤاكسینە وەردەگرێت، پارەی پێویستیش بۆ ئەو مەبەستە تەرخان دەكرێت پاش بڕیاری لیژنەی باڵای تەندروستی و سەلامەتیی نیشتمانی”، وەك دكتۆر حەسەن تەمیمی ڕایگەیاند.