دەشێت دەوڵەمەندیی هەرێمی كوردستان بە غازی سروشتی، ئاڵنگاریی دیكە بۆ هەرێم دروستبكات، بە ئەگەری دروستبوونی ناسەقامگیریشەوە، پێدەچێت هەوڵەكان بۆ ڕاكێشانی غازی سروشتیی هەرێم بۆ توركیا، مایەی نیگەرانی بێت بۆ ئێرانی دراوسێی هەردوولا، شارەزایانی ئابوری و سیاسی پێیانوایە، هەرێم هێشتا ئامادەنییە لەو دەرگایەوە بچێتە بازاڕی جیهانەوە.
لەدوای سەردانە بەپەلەكەی مانگی ڕابردووی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ تورکیا و دیداری لەگەڵ ڕەجەب تەیب ئەردۆگان سەرۆكی توركیا، غازی سروشتیی هەرێم بووە پرسێكی گەرم، ئەوكات میدیاكانی ئەو وڵاتە بڵاویانكردەوە، بەشێکی زۆری دیدارەکە تایبەت بووە بە سێکتەری غازی سروشتی، بە جۆرێک کە داهاتووی بواری وزەی تورکیایان بەستەوە بە چارەنووسی غازی سروشتیی هەرێمەوە.
بەرەبەیانی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە بە 12 مووشەكى بالیستى هێرشكرایە سەر هەولێر و بەتایبەتیش ماڵی شێخ باز-ی خاوەنی كار گروپ، ئەگەرچی بەپێی ڕاگەیەندراوێكی سوپای پاسدارانی ئێران، ئامانج لە هێرشەكە ناوەندێكی ستراتیژیی ئیسرائیل بووە، بەڵام دۆسیەكە بە پرسی غازی هەرێم و هەوڵی هەناردەكردنیەوە بۆ دەرەوە دەبەسترێتەوە، بەتایبەت بە تێڕوانین لە وادەی هێرشەكە.
بەهرۆز جەعفەر، دكتۆرا لە ئابوریی سیاسیی هایدرۆكاربۆن، بە تۆڕی میدیایی ئێستای ڕاگەیاند، هێرشەكە پەیوەندیی بە غازی سروشتییەوە هەیە، وادەكەشی پەیوەندیی بە وادەی شەڕی ئۆكرانیا و ڕوسیاوە هەیە، وادەی هێرشەكە پەیوەندیی بە وادەی شەڕەكەوە هەیە، ئێران ئەو دەرفەتەی قۆستووەتەوە و مەبەستیش لێی ئەوەیە كە تاران پەلەیەتی ئەمریكا لە دانوستانەكاندا وەڵامیبداتەوە و بەرەوپێشەوەچوون بێتەدی، تا لەو گەمارۆ ئابورییەی ماوەیەكی زۆرە هاتووەتە سەری، قوتاری بێت.
بەهرۆز جەعفەر، كە هاوكات سەرۆكی پەیمانگای مێدیتریانە-یە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی، وتیشی، “بابەتەكە پەیوەندی بە پرسی هەناردەكردنی نەوتی ئێرانەوە هەیە، كە ئێران دەیەوێت پێشچاوی ڕوون بێت، ئایا ئەمریكا لە ئایندەیەكی نزیكدا چۆن مامەڵەی لەگەڵ دەكات؟”.
دەربارەی بیانووی هێرشەكەش وەك ئەوەی لە ڕاگەیەندراوەكەی سوپای پاسداراندا هاتووە، پسپۆڕەكە پێیوایە، “بیانوویەكی بەتاڵە”، درێژەی پێدا و وتی، “ئیسرائیل بە چواردەوری ئێراندا لە (ئیمارات، سعودیە، قەتەر، ئەرمینیا، ئازەربایجان، ڕوسیا و توركیا) نوێنەرایەتی و بنكە و بارەگای هەیە و كاری خۆیان دەكەن، بە وتەی ئەحمەدی نەژاد كە ساڵی ڕابردوو كاندیدبوو بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، لەناو خودی وڵاتەكەدا هەیە و بەرپرسی دەزگای بەگژداچوونەوەی سیخوڕی لە ئێران، خۆی سیخوڕی ئیسرائیل بووە”.
غازی هەرێم لەكوێی زۆنگەكانی جیهاندایە؟
غازی سروشتی یه‌كێكه له سه‌رچاوه‌كانی وزه، كه توانایه‌كی زۆری هه‌یه، چڕییه‌كه‌ی كه‌مه و زیاتر دۆستی ژینگه‌یه و پاكه. پێكهاته كیمیاوییه‌كه‌ی، هه‌روه‌ك نه‌وت، بریتیه له كاربۆن و هایدرۆجین، به‌ڵام بڕی هایدرۆجینه‌كه‌ی زیاتره.
غازی سروشتی لە جیهاندا دوو جۆرە، غازی هاوه‌ڵ (associated gas) كە له‌ناو نه‌وتدا تواوه‌ته‌وه و دوای به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت، جیاده‌كرێته‌وه. جۆری دووەمیش غازی ئازاد (Free gas) كە به‌ته‌نها ده‌رده‌هێنرێت.
لە ناوچە جیاجیاكان غازی سروشتی دۆزراونەتەوە، یەكێكیان لە قوڵایی و ناوەڕاستی دەریای سپیی ناوەڕاستدایە، كە لەلایەن قوبرس و ئیسرائیلەوە هەناردەدەكرێت.
بەهرۆز جەعفەر وتی، “بەشێوەیەكی گشتی، ڕۆژهەڵاتی دەریای سپیی ناوەڕاست كە لە (سوریا، توركیا، قوبرس و ئیسرائیل)ــەوە دەستپێدەكات، لەگەڵ یۆنان و میسر زۆنێكن لە وزە، هەرێمی كوردستانیش ڕاستەوخۆ سەری لەناو ڕۆژهەڵاتی دەریای سپیی ناوەڕاستدایە، ویست هەیە ئەو غازە ببەنە دەریای ناوەڕاست و هەرێمی كوردستانیش ببێتە بەشێك لەو كوتلەیە”.
”زۆنی دووەمیان، كێڵگەی قەزوینە، كە نزیكە لە هەرێمی كوردستان و ڕوسیا سەرۆكایەتیی دەكات، (ئێران، ئازەربایجان، كازاخستان و توركمانستان)یش دەگرێتەوە، ئەم ناوچانە، ناوچەی گرنگی غازین و سەریان لەناو خوانی كوردستاندایە لە باكووری ڕۆژهەڵاتی خاكی كوردستانەوە”، وەك ئەوەی ئەو شارەزایەی ئابوریی سیاسی ئاماژەی پێدا.
شارەزاكە درێژەی پێدا، “سێیەم زۆنیش دەكەوێتە باشوورمانەوە، كە زۆنی كەنداوی عەرەبییە و قەتەر ڕێبەرایەتیی دەكات و سێیەمین یەدەگی غازی سروشتیی جیهانی تێدایە”.
بە ڕوونكردنەوەی بەهرۆز جەعفەر، هەرێمی كوردستان لەڕووی جیۆپۆلەتیكەوە (جوگرافیای سیاسی) كەوتووەتە نێوان ئەم سێ زۆنەی وزەوە.
بەپێی ئامارێك، یه‌ده‌گی جیهان له غازی سروشتیدا (187) ترلیۆن مه‌تر سێجایه، كه 48.5%ی ده‌كه‌وێته لای وڵاتانی ڕوسیا، ئێران و قه‌ته‌ر. تا ساڵی 2010 له‌م بڕه تەنها 3.9 ترلیۆن مه‌تر سێجای خه‌رجكراوه.
تایبەتمەندییەكانی هەناردەكردنی غاز؟
سیستمی هه‌نارده‌كردنی غاز له‌گه‌ڵ نه‌وتدا جیاوازیی زۆریان هه‌یه، هه‌ر وڵات و ناوچەیەك بیه‌وێت ببێته هه‌نارده‌كه‌ری غاز پێویسته چەند مەرج و تایبەتمەندییەكی تێدابێت.
فه‌رهاد حه‌مزه محه‌مه‌د، سه‌رۆكی ئه‌ندازیاران له كۆمپانیای نه‌وتی باكوور، لە وتارێكدا دیارترینی ئەو تایبەتمەندییانەی دیاریكردووە و دەڵێت، “پێویستە بڕی غازی به‌رهه‌مهاتوو له دوای دابینكردنی پێویستییه‌كانی ناوخۆ له كاره‌با و پیشه‌سازییه‌كان، ئه‌وه‌نده‌بێت كه به‌شی هه‌نارده‌كردنی به‌رده‌وام و بێ پچڕان بكات و به‌ستنه‌وه‌ی وڵات به تۆڕێكی بۆریی غاز، كه به‌رهه‌می غازی هه‌موو كێڵگه‌كان كۆبكاته‌وه، جگە لە ڕاكێشانی بۆری بۆ ئه‌و وڵاته‌ی غازی بۆ هه‌نارده ده‌كرێت، كه تیچووه‌كه‌ی به چه‌ندین ملیار دۆلار مه‌زه‌نده ده‌كرێت”.
بەوتەی ئەو شارەزایە، یەكێكی دیكە لە پێویستییەكان “بوونی سیستمێكی هه‌ڵگرتنی فراوانە، كه هه‌ركاتێك كێشه‌ی ته‌كنیكی له به‌رهه‌مهێنانی غاز هاته‌ئاراوه، هه‌نارده‌كردن نه‌وه‌ستێت، واتا بوونی ژێرخانێكی پێشكه‌وتوو، كه توانای هه‌ڵگرتنی له 6-9 ڕۆژ كه‌متر نه‌بێت”.
هەرێم ئامادەیە بۆ هەناردەكردن؟
هەرێمی كوردستان لەڕووی دەرهێنان و بەرهەمهێنانی غازی سروشتی قۆناغی سەرەتایی تێپەڕاندووە، كێڵگەكان دیارن و دۆزینەوەی هەندێكیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پاشایەتی، گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیاكاندا كراون و ژێرخانی هێڵی بۆریش هەیە، كە لەئێستادا هێڵی كێڵگەكان بەستراوەتەوە بە هەردوو شاری كارەبایی غازی لە چەمچەماڵ و تەقتەق.
بەهرۆز جەعفەر وتی، “ژێرخانی هێڵی بۆری تەواو بووە، بەڵام بە دڵنیاییەوە كێشەی یاسایی هەیە، هەناردەكردن بۆ دەرەوە كێشەی دیكەی بۆ دروستدەبێت، بەبازاڕكردنی دەوێت، جگە لەوەی شێوازی دەرهێنانی، پرسی ژینگەیی و چەندین لایەنی دیكە لەو پرسەدا هەن”.
سەرۆكەكەی پەیمانگای مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی ئەوەشی وت، “ئەوەی پەسەندكراوە، 5.7 ترلیۆن پێ سێجا غازی سروشتی لە هەرێم هەیە، كە بەشی شێری لە كێڵگەی كۆرمۆرە كە دەكەوێتە جوگرافیای ناوچە دابڕاوەكانەوە”، ڕوونیكردەوە، ”ناوچەكە بە ئۆتۆمبێل 15 خولەك و بە فڕۆكە یەك خولەك لە دووزەوە دوورە، كە ناوچەیەكە لەژێر دەستی حەشدی شەعبی و هێزە وەلائییەكانی ئێراندایە، هەر كاتێك بیانەوێت دەتوانن كێشە بۆ كەرتی وزەی هەرێمی كوردستان دروستبكەن”.
لەو بڕە غازەی ئێستا لە هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێنرێت، 71%ی بۆ پێداویستیی ناوخۆ دەڕوات.
ئەو شارەزایە پێیوایە، “هەرێمی كوردستان هێشتا ئەو هێزە نییە لە ڕێی ژێرخانی هێڵی بۆریی غازی سروشتییەوە ئامادەبێت بۆ هەناردەكردن بەرەو دەرەوە، ئەگەر پاڵپشتی لایەنێكی لە یەكێك لە زۆنەكانەوە نەبێت (ئەو سێ زۆنەی لەسەرەوە ڕوونكرایەوە)، كە لەم كاتەدا بێگومان كارەكە ئەوەندە قورس نابێت”.
لای خۆیەوە ئەندازیارەكەی كۆمپانیای نەوتی باكوور وتی، “هه‌رێم ئه‌وكاته ده‌توانێت غازی سروشتی هه‌نارده‌بكات، ئه‌گه‌ر هه‌مان سیاسه‌تی هه‌نارده‌كردنی نه‌وت پیاده‌بكات، واته له ده‌می خه‌ڵكی هه‌رێمی بگرێته‌وه و ڕه‌وانه‌ی ده‌ره‌وه‌ی بكات، ئەوكات چۆن ئێستا خه‌ڵكی بێ نه‌وت و به‌نزین و غازن، ئه‌و كاته‌ش بێ كاره‌با و پیشه‌سازی ده‌بن، كه ئه‌مه‌ش ناچێته خزمه‌تی خه‌ڵكه‌وه”.
پێشیوایە، چاكترین و ڕاستترین ڕێگا كە له خزمه‌تی هه‌رێم و خه‌ڵكه‌كه‌ی بێت هه‌ماهه‌نگیكردنه له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عێراق بۆ په‌ره‌پێدانی غازی هه‌رێم له‌پێناو دابینكردنی پێویستییه‌كانی وڵات.
سەرۆكی پەیمانگای مێدیتریانەش دووپاتیكردەوە، “چۆن بڕیاردەدەین و چۆن دیراسەی دەكەین، ئەمە پێویستی بە یەكگرتوویی و بڕیاری سیاسی هەیە، دروستكردنی بڕیاریش كارێكی هەروا ئاسان نییە، بەتایبەتی بۆ هەرێمی كوردستان كە ئابلوقەی دادگای فیدراڵیی لەسەرە، سكاڵای نێودەوڵەتی لەسەر كەرتی نەوت و غازەكەی هەیە”.
ڕوونیشیكردەوە، “دەبێت بە دیوێكی زانستیانەی دوور لە سۆز و دوور لە دەنگەدەنگ، دانیشتن و پلاندانان لەم پرسە بكرێت، چونكە گۆڕینی ئەو هێڵ و هێڵكارییانەی لەنێوان زۆنەكانی وزەی جیهاندا هەیە، كە سێ كوتلەی زۆر جیاوازن، ڕووكردنە هەر لایەك، كێشە و بەرەی لایەكەی دیكە بۆ هەرێمی كوردستان دروستدەكات”.
