زیاتر لە بیست ساڵە ئەردۆغان لەسەر كورسیی دەسەڵاتە لە توركیا، یەكەمجارە بەشداری لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا دەكات بەبێ ئەوەی خاوەن زۆرترین چانسی بردنەوە بێت. ركابەرەكانی كێن؟ چەند هاوپەیمانی بەشداری لە هەڵبژاردنەكەدا دەكەن؟ و ئاستی یەكسانی لە هەڵمەتەكانی بانگەشەدا چەندە؟
ئەمڕۆ 14ی ئایار هەڵبژاردنی پەرلەمانی و سەرۆكایەتیی توركیا دەستیپێكرد. پاش بیست ساڵ دەسەڵات وەك سەرۆك حكومەت و سەرۆك كۆمار، رەجەب تەیب ئەردۆغان یەكەمجارە بەشداری لە هەڵبژاردنێكدا بكات كە تیایدا خاوەن زۆرترین چانسی بردنەوە نییە، ئاستی جەماوەریی هاوپەیمانێتییەكەشی لەدوای هاوپەیمانیی ئۆپۆزسیۆنەوەیە، بەپێی راپرسییە جیاجیاكان.
سیستمی سیاسیی ئێستای توركیا چۆنە؟
لەوەتەی دامەزراندنیەوە لە ساڵی 1923 توركیا كۆمارێكی خاوەن سیستمی دیموكراتیی پەرلەمانی بووە وەك ئەوەی لە دەستوورەكەیدا هاتووە. بەڵام لەسەر خواستی ئەردۆغان ئەوە گۆڕدرا، پارتی داد و گەشەپێدان بە پاڵپشتیی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەیی هاوپەیمانی كە بە پارتێكی نەتەوەیی پەرگیر دەناسرێت، لە ساڵی 2017دا هەمواری لە دەستووردا كرد، پاش هەڵبژاردنی 2018 سیستمەكە كرایە سەرۆكایەتی. لەوكاتەوە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكایەتیی حكومەت و سەرۆكایەتیی كۆماریش دەكات، جگە لەوەی سەرۆكی پارتی داد و گەشەپێدان-یشە. بەپێی هەمواری دەستوور پۆستی سەرۆك وەزیران هەڵوەشێندرایەوە.
بەهۆیەوە سەرۆك كۆمار راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێت بۆ ماوەی پێنج ساڵ و دەسەڵاتێكی فراوانی هەیە، ئەو وەزیران و گەورە بەرپرسانی حكومەت دادەنێت و دووردەخاتەوە و، سەرۆكایەتی حكومەت دەكات. ئەو وەزیرانەی سەرۆك دیارییان دەكات دەتوانن پارێزگار، نوێنەری ویلایەتەكان و تا سەرۆك شارەوانییەكان لە كارەكانیان دووربخەنەوە، بەمجۆرە سەرۆك دەتوانێت دەسەڵاتی خۆی تا شارەوانییەكان درێژبكاتەوە.
سەرۆك دەتوانێت بڕیاری سەرۆكایەتی بۆ دامەزراندنی زۆرێك لە پۆستەكانی دەسەڵاتی دادوەری، دارایی و فێركردن دەربكات. هەروەك ئیدارە گرنگ و هەستیارەكانی وەك ئاسایش یان دامەزراوەكانی كاروباری ئایینی راستەوخۆ سەر بە سەرۆكە.
لەڕێی سیستمی سەرۆكایەتییەوە بێلایەنیی سیاسیش رەتكرایەوە. ئەردۆغان لەگەڵ ئەو پۆستانەیدا سەرۆكی پارتەكەشیەتی، بەمەش جیاكاری لەنێوان دوو پۆستەكەیدا نەماوە.
كاندیدەكانی سەرۆكایەتی كێن؟
سێ كاندید بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی توركیا هەن، پاش كشانەوەی محەرەم ئینجە-ی كاندیدی چوارەم كە نوێنەرایەتی پارتێكی بچوكی دەكرد. كێبڕكێی توند لەنێوان رەجەب تەیب ئەردۆغان-ی سەرۆكی ئێستا و كەمال كلیچدار ئۆغلۆ-ی ركابەری سەرەكییدایە. زۆرینەی راپرسییەكان ئاماژە بە پێشكەوتنی كلیچدار ئۆغلۆ-ی كاندیدی ئۆپۆزسیۆن دەكەن بەسەر ئەردۆغان-دا.
هەرچی ئاستی جەماوەریی دوو كاندیدەكەی دیكەیە لەنێوان 2 بۆ 6% دایە. خۆكاندیدكردنیان رەنگە ببێتەهۆی یەكلانەبوونەوەی هەڵبژاردنەكە و بردنەوەی یەكێك لە دوو كاندیدە سەرەكییەكە بۆ گەڕی دووەم.
مانایەك بۆ پەرلەمان ماوەتەوە؟
ئەردۆغان دەسەڵاتەكانی لەسەر پێوەر و بڕیاری خۆی جیاكردووەتەوە، بەردەوام دەسەڵاتەكانی زیاد و فراوان دەبێت. تەنانەت لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی پەرلەمانتاران لە 550 ئەندام بۆ 600 پاش بەركاربوونی سیستمی سەرۆكایەتی، ئەردۆغان پەرلەمانی لە ناوەرۆكی خۆی بەتاڵكردەوە و وایكرد بێ سوود بمێنێتەوە. راستە تائێستا پەرلەمان دەتوانێت بڕیار دەربكات و تاوتوێی بكات، بەڵام سەربازگەی حكومەت دەتوانێت رێگری لە سەرجەم پرۆژەكانی ئۆپۆزسیۆن بكات لەڕێی ئەو زۆرینەیەی لە پەرلەمان خاوەندارێتی دەكات. تەنانەت دەتوانێت رێگری لە خواستی ئۆپۆزسیۆن بكات بە پێكهێنانی لیژنەی لێكۆڵینەوەی پەرلەمانی پاش كارەساتە گەورەكان یان بۆ لێكۆڵینەوە لە تۆمەتەكانی پەیوەندیدار بە گەندەڵی، لەڕێی زۆرینەی پەرلەمانییەوە، زۆرینەی جار حكومەت وەڵامی پرسیارەكانی ئۆپۆزسیۆن ناداتەوە.
لە پەرلەمانی ئێستادا نوێنەرانی 14 پارتی سیاسی هەن، زۆرێك لەو پارتانە بەربەستی 7%یان تێپەڕاندووە لەڕێی پێكهێنانی هاوپەیمانیی هەڵبژاردن لەگەڵ پارتە سیاسییەكانی دیكەدا.
كامەن ئەو هاوپەیمانییانەی بەشداری لە هەڵبژاردنەكاندا؟
لە هەڵبژاردنی پەرلەماندا سێ هاوپەیمانی رۆڵی یەكلاكەرەوەیان هەیە، ئەوانیش هاوپەیمانییەكەی ئەردۆغان (هاوپەیمانیی گەل) و، (هاوپەیمانی میللەت) كە گەورەترین هاوپەیمانیی ئۆپۆزسیۆنە و هاوپەیمانیی (یەكێتی لەپێناو كار و ئازادی) كە پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)ی سەر بە كورد سەرۆكایەتی دەكات.
هاوپەیمانییەكەی ئەردۆغان (گەل) سەرەڕای پارتەكەی (داد و گەشەپێدان)، پارتی بزوتنەوەی نەتەوەیی راستڕەوی پەرگیر و پارتی یەكێتیی گەورە (BBP) لەخۆدەگرێت. بەمدواییەش پارتی رەفاهی نوێ چووە پاڵیان. هەروەها هاوپەیمانێتییەكە پاڵپشتیی پارتی ئیسلامی توندڕەوی كوردی (هوداپار/ HـDAPAR)ی هەیە كە نزیكە لە رێكخراوی “تیرۆرستی”ی حزبوڵای توركی. زۆرێكیش لە ئەندامانی كۆمەڵە ئیسلامییە توندڕەوەكان پاڵپشتی لە ئەردۆغان و هاوپەیمانێتییەكەی دەكەن، چونكە دەستكەوتی زۆریان لەماوەی دەسەڵاتەكانیدا چنیوەتەوە و بە رۆیشتنی لەدەستیدەدەن.
هاوپەیمانیی گەورەی بەرهەڵسكار شەش پارتی سیاسی بەرفراوان لەخۆدەگرێت. كاندیدی هاوپەیمانییەكە كەمال كلیچدار ئۆغلۆ-یە، كە توانی سەرجەم ئەو پارتانە كۆبكاتەوە و رێزلێگیراوە لەلایەن بەشێكی گەورەی رەخنەگرانی حكومەت. هەروەك پاڵپشتیی هاوپەیمانی كوردی-سۆسیالیستی هەیە “یەكێتی لەپێناو كار و ئازادی”.
سێیەم هاوپەیمانی بزوێنەرەكەی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)یە، كە دۆسیەی قەدەغەكردنی لە بەردەم دادگادایە، هەزاران كەس لە ئەندامانی لە بەندینخانەكاندان بە تۆمەتی تیرۆر، بە نزیكەی زۆرینەی دەسەڵاتدار و سەرۆك شارەوانییەكانی حزبەكە كە لە هەڵبژاردنەكانی شارەوانیدا براوەبوون لە پۆستەكانیان دوورخراونەتەوە.
سەڵاحەدین دەمیرتاش، هاوسەرۆكی پێشووتری پارتەكە ماوەی حەوت ساڵە لە زینداندایە، لە زیندانەوە هەڵمەتێكی بانگەشەی كاریگەر دژ بە ئەردۆغان و پارتەكەی بەڕێوەدەبات. پەیامەكانی لەڕێی پارێزەرەكانیەوە دەگەیەنێتە رای گشتی. كە ئاراستەی بەشێكی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن دەكات، بەتایبەت ئەوەی پەیوەست بە پرسی كوردەوە.
چەندن ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە؟
بەپێی ئامارە فەرمییەكان ژمارەی ئەو هاوڵاتییانەی مافی دەنگدانیان هەیە 64.1 ملیۆن كەسە. لەوانە 3.4 ملیۆنیان لە دەرەوەی وڵاتەكەن، بەمەش قورسایی دەنگەكانی دەرەوە لە پێگەی چوارەمدا دێت پاش دەنگی شارەكانی ئەستەنبوڵ، ئەنقەرە و ئزمیر.
لە هەڵبژاردنەكەی ساڵی 2018دا رێژەی دەنگدان لە توركیا گەیشتە 86% لە دەرەوەش گەیشتە 50%. تیایدا ئەردۆغان بە بەدەستهێنانی نزیكەی 53%ی دەنگەكان بووە براوەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی. هەروەك هاوپەیمانییە پەرلەمانییەكەشی نزیكەی 54%ی دەنگەكانی بردەوە. هەرچی هەڵبژاردن بوو لە دەرەوە ئەردۆغان و پارتەكەی سەركەوتنێكی گەورەتریان چنییەوە بە بەدەستهێنانی زیاتر لە 60%ی دەنگەكان.
بەپێی دامەزراوەی هەڵبژاردنی توركیا 167 هەزار سوری-یش دەتوانن لەم هەڵبژاردنانەدا دەنگبدەن، بەدوایدا 23 هەزار لە ئەفغانستان، 21 هەزار لە ئێران، 16 هەزار لە عێراق و شەش هەزار لیبی، ئەو كەسانە رەگەزنامەی توركییان بەدەستهێناوە و دەتوانن دەنگبدەن. جگە لە پارتی دیموكراتی گەلان، سەرجەم پارتە بەشداربووەكانی دیكەی پرۆسەكە بەڵێنی گەڕاندنەوەی كۆچبەر و ئاوارەبووانیان بۆ وڵاتەكانیان داوە.
میدیا و بانگەشەی هەڵبژاردن
بەهۆی كارەساتی بومەلەرزە بەهێزەكە و مانگی رەمەزانەوە، ئەمجارە بانگەشەی هەڵبژاردن درەنگ دەستیپێكرد. بە چەند هەفتەیەكی كەمی پێشتر هاوپەیمانیی ئۆپۆزسیۆن و كلیچدار ئۆغلۆ-ی كاندیدی هەڵمەتی خۆیان دەستپێكرد.
هەرچی ئەردۆغان-ە هەڵمەتی بانگەشەی بە پڕۆژە گەورەكانی حكومەت دەستپێكرد. وەك یەكەم فڕۆكەهەڵگر و بونیادنانی یەكەم وێستگەی وزەی ئەتۆمی لە توركیا بە پاڵپشتیی تەكنەلۆجیای روسی.
میدیاكان و سەرجەم كەناڵەكان هاوتەریبن لەگەڵ هێڵی حكومەت. رادیۆ و كەناڵە حكومییەكانی TRT و ئاژانسی هەواڵی ئەنادۆڵۆ هاوشانی ئەردۆغان و هاوپەیمانییەكەین لە هەر هەنگاو و جوڵەیەكدا. لە چوار هەفتەی كۆتایدا 3600 خولەك پەخشی ئەو میدیایانەیان هەبووە، بەپێی ئەوەی ئۆپۆزسیۆن دەیڵێت، لەكاتێكدا پشكی ئەوان تەنها 42 خولەك بووە و ئەویش راپۆرتی نەرێنی بووە لەسەریان.
س: DW
