عێراق تەنها لە مانگی ڕابردوودا بایی 11 ملیار دۆلار نەوتی فرۆشتووە، كە 50 ساڵە داهاتی لەو شێوەیەی بەخۆیەوە نەدیوە و لە ساڵی 1972وەوە بەرزترینە، لەكاتێكدا هەرێمی كوردستان لە كۆی ساڵی 2021 تەنها 4 ملیار دۆلار داهاتی نەوتی بۆ ماوەتەوە، ئەمەش وایكردووە دووبارە قسەكردن لەبارەی فرۆشتنی نەوت بە سەربەخۆ و ڕادەستنەكردنەوەی بە بەغداد بێتەوە ئارا.
بەپێی ئامارێكی وەزارەتی نەوتی عێراق، تەنها لە مانگی ڕابردوودا داهاتی فرۆشتنی نەوت 11 ملیار و 70 ملیۆن دۆلار بووە، كە دەكاتە (16 ترلیۆن و 51 ملیار دینار).
بەپێی ئامارەكە، لەو مانگەدا 100 ملیۆن و 563 هەزار و 999 بەرمیل نەوت هەناردەكراوە و تێکڕای قەبارەی هەناردەی ڕۆژانە سێ ملیۆن و 244 هەزار بەرمیل بوو لە ڕۆژێکدا، تێکڕای نرخیش بۆ هەر بەرمیلێک 110.09 دۆلار بووە.
لە بەرامبەردا هەرێمی كوردستان ڕۆژانە 450 هەزار بەرمیل نەوت دەفرۆشێت، (واتا عێراق نزیكەی حەوت ئەوەندەی هەرێمی كوردستان نەوت هەناردە دەكات)، بەڵام داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان مانگانە ئاشكراناكرێت، بەڵكو كۆمپانیای دیلۆیت بە چەند مانگ جارێك ئامارێك بڵاودەكاتەوە و هەندێك لە ئامارەكانی هەناردە و خەرجی و داهاتی نەوتی هەرێم ئاشكرادەكات.
لە دوایین ڕاپۆرتیدا دیلۆیت ئاشكرایكردووە، هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2021 بایی 9 ملیار دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بەڵام تەنها 4 ملیار دۆلاری بۆ ماوەتەوە، بۆیە جیاوازیی داهاتی نەوت لەنێوان هەرێم و عێراق زۆرە زەق و دیارە، (عێراق بە یەك مانگ 11 ملیار دۆلار و هەرێم بە یەك ساڵ 4 ملیار دۆلار).
نەوتی هەرێم و ئەگەرەكان بە ژمارە
ئەگەر هەر بەرمیلێك نەوتی هەرێم بە 10 دۆلار كەمتر لە نرخی عێراق بفرۆشرێت، داهاتی فرۆشتنی لە مانگی ئازاردا دەگاتە یەك ملیار و 350 ملیۆن دۆلار.
لەو بڕە ئەگەر تەنها 41%ی داهاتی نەوت بگەڕێتەوە بۆ بەردەست حكومەتی هەرێم وەك ئەوەی سەرۆكی حكومەت پێشتر بە فەرمی ڕوونیكردەوە، زیاتر لە 550 ملیۆن دۆلار تەنها لە مانگێكدا بەدەستهاتووە، جگە لە داهاتی ناوخۆ و 200 ملیارەكەی بەغداد و 20 ملیار دیناری پارەی تەرخانكراوی هاوپەیمانان.
مووچەی مانگێكی مووچەخۆران پێویستی بە 600 ملیۆن دۆلارە، بەمەش پارەی پێویست بۆ دابەشكردنی مووچەی مانگی ئازار هەیە، لەكاتێكدا هێشتا بەشێك لە مووچەخۆران مووچەی مانگی شوبات-یان وەرنەگرتووە.
خۆ ئەگەر هەرێم پابەندبووایە بە یاسای بودجە، یان سیاسەتی هەناردەی نەوت “ئابوریی سەربەخۆ”ی جێبەجێنەكردایە و وەك ساڵانی 2014 و پێشتر لە بەغدادەوە بەڕێژەی 12%ی كۆی گشتی بودجەی عێراق داهاتی پێبدرایە، ئەگەر مانگی ڕابردوو بە نمونە وەربگیرێت، پشكی هەرێم لە بودجە زیاتر لە یەك ملیار و 325 ملیۆن دۆلار دەبوو، كە بۆ تەنها یەك مانگ دەكاتە دوو هێندەی ئەو پارەیەی بۆ مووچەخۆران پێویستە.
چی لە داهاتی نەوتی هەرێم دەكرێت؟
بەپێی دوایین ڕاپۆرتی كۆمپانیای دیلۆیت، لە ساڵی ڕابردوودا هەرێم 152 ملیۆن بەرمیل نەوتی فرۆشتووە و كۆی داهاتەكەی 9 ملیار دۆلار بووە، بەڵام لەو بڕە نزیكەی پێنج ملیاری بۆ خەرجی ڕۆیشتووە و تەنها نزیكەی چوار ملیاری بۆ حكومەت گەڕاوەتەوە. واتا داهاتی مانگی ڕابردووی فرۆشی نەوتی عێراق نزیكەی سێ هێندەی داهاتی ساڵی ڕابردووی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بووە.
تەنها لە ساڵی ڕابردوودا بڕی یەك ملیار و 274 ملیۆن دۆلاری داهاتی نەوت بۆ كرێی بۆری تەرخانكراوە. لەو بڕە 336 ملیۆن دۆلاری بۆ كۆمپانیای كار، 504 ملیۆن دۆلار بۆ كۆمپانیای ڕۆسنەفت و 434 ملیۆن دۆلاری بۆ توركیا بووە.
بڕی ئەو پارەیەی لەناو خاكی هەرێمدا دەدرێتە كرێی بۆری نزیكەی دوو هێندەی ئەو بڕەیە كە دەدرێتە كرێی بۆری لەناو خاكی توركیا، لەكاتێكدا تەنها 26%ی بۆرییەكە لەناو خاكی هەرێمدایە و 74%ی لەناو خاكی توركیایە.
یەكێك لەو خەرجییە زۆرانەی لە نەوتی هەرێم دەردەچێت پارەی كۆمپانیاكانە، كە بەپێی ڕاپۆرتەكەی دیلۆیت، لە ساڵی ڕابردوودا 34%ی داهاتەكە (زیاتر لە سێ ملیار و 140 ملیۆن دۆلار)ی بۆ كۆمپانیاكان بووە.
زیانەكانی نەوتی هەرێم
دیلۆیت لە ڕاپۆرتەكەیدا ڕوونیكردووەتەوە 637 ملیۆن دۆلاری داهاتی نەوتی هەرێم (310 ملیۆن یۆرو و 294 ملیۆن دۆلار) بەهۆی كێشەیەكی یاساییەوە لە بانكێكی لوبنان بلۆككراوە.
لە زیانەكانی دیكەی فرۆشتنی ڕاستەوخۆی نەوت لەلایەن هەرێمەوە، ئەو سكاڵایانەبوون كە چەند جارێك لەلایەن كۆمپانیاكانەوە لەسەر هەرێم تۆماركراون و دیارترینیان ئەو سكاڵایە بوو كە لە ساڵی 2017دا لەلایەن كۆمپانیای دانه‌غاز و هاوبەشەكانی لە دادگایەكی به‌ریتانیا تۆماریانكرد و بەهۆیەوە دوو ملیار و 200 ملیۆن دۆلاریان لە حكومەتی هەرێم بردەوە.
(پارەی پتڕۆدۆلار، داهاتی پەرەپێدانی پارێزگاكان، دابینكردنی نەوتی سپی بە نرخی گونجاو، بەنزین بە نرخی پاڵپشتیكراو، دەرمان و قەرزی بانكەكان) بەشێكی دیكەی ئەو زیانانەن كە هەرێم و هاوڵاتییانی لە سایەی فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت دووچاری هاتوون.
داهاتی باش و دۆخی خراپی خەڵك
عەلی حەمەساڵح، سەرۆكی لیژنەی وزە و سامانە سروشتییەكانی پەرلەمانی كوردستان دەڵێت، لە 2014وە دۆخی دارایی هێندە باش نەبووە، حكومەت هەشت ڕۆژە پارەی لە بەردەستە بۆ مووچەی مانگی سێ، بەلام بەمەبەست دابەشناکرێت.
ئەو پەرلەمانتارە ئاشكرایكردووە، مانگی شوبات كە 28 ڕۆژ بوو، تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت (97 دۆلار) بوو، داهاتی نەوت بۆ مووچە تەرخانکرا (488 ملیۆن دۆلار) بووە. مانگی ئازار تێکڕای نرخی نەوتی برێنت (113.87 دۆلار) بووە، بە فرۆشتنی بە (10 دۆلار) کەمتر لە برێنت، دواتر تەنیا 41٪ داهاتەکەشی بمێنێتەوە، بەلای کەمەوە داهاتی نەوت دەگاتە (550 ملیۆن دۆلار).
دەشڵێت، جگە لەوە 200 ملیار دینارەكەی بەغداد تائێستا هیچی خەرجنەکراوە و بۆ تەواوکردنی مووچە لەم بڕە پارەیە (73 ملیار دینار) پێویستە ( واتە 127 ملیار دینار) دەمێنێتەوە. هەروەها داهاتی ناوخۆ، کە نزیکەی (350 ملیار دینارە).
بەمەش وەك ئەوە پەرلەمانتارە دەیڵێت، 477 ملیار دیناری زیاتر لە پێویستیی مووچە بەردەستە.
هۆشیار عەبدوڵا، ئەندامی خولی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەران، نوێترین لێدوانی وەزیری نەوتی عێراق بەبیردەهێنێتەوە كە دەڵێت، وەزارەتەکەیان ساڵانە بە ملیاران دۆلار زیان دەکات بەهۆی ئەوەی پاڵپشتیی نرخی سوتەمەنی دەکەن بۆ ئەوەی نرخەکەی داببەزێت و هەرزان لەسەر هاوڵاتییان بكەوێت.
وەك ئەو دەیڵێت، عێراق مەبەستیەتی بۆ سێ پێداویستی گرنگ هەمیشە پاڵپشتیی دابەزاندنی نرخ بکات و ئەو سێ پێداویستیە بە هەرزان بگەنە دەستی هاوڵاتی و بەکاربەر (دانەوێڵە و خۆراک، دەرمان و سوتەمەنی).
دەربارەی هەوڵەكانی عێراق، هۆشیار عەبدوڵا دەڵێت، “ناڵێم 100% پێکاویەتی و بێکێشەیە، بەڵام بە نسبەتێکی زۆر هەوڵەکانی سەرکەوتوو بووە. حکومەتی هەرێم بەو سێ پێداویستییە دەیەوێت لە بەرژەوەندیی کۆمپانیا و بازرگانە حزبی و خێزانییەكانی خۆیدا کاسبی بەسەر گیرفانی خەڵکی هەژارەوە بکات”.
”ئەگەر سیاسەتی نەوت و وزە سەرتاسەری بوایە و هەرێم نەکەوتایەتە چنگی گروپێک چاوچنۆک، کە سنوورێک نیە بۆ سیاسەتی تاڵانییان، ئێستا هاوڵاتییانی هەرێم سوودمەنددەبوون لە هەرزانی نرخی سوتەمەنی، کە وەزارەتی نەوتی عێراق پەیڕەوی دەکات”، پەرلەمانتارەكەی پێشووی گۆڕان وادەڵێت.
