سەرەڕای تێپەڕبوونی 19 ساڵ بەسەر ڕووخانی ڕژێمی بەعس و دەسەڵاتی تاكڕەوی لە عێراق، وڵات گیرۆدەی چەندین گرفتی جۆراوجۆری سیاسی، ئەمنی، ئابوری و كۆمەڵایەتییە، سیستمی دیموكراتیی فیدراڵی كە لە دەستووردا چەسپێندراوە، نەیتوانیوە لایەن و پێكهاتەكان كۆبكاتەوە، ناكۆكییەكانیش خەم و خواستەكانی هاوڵاتییانی بۆ ژیانێكی باشتر لەبیربردووەتەوە.
ئەمڕۆ 9ی نیسان، 19 ساڵ بەسەر ڕووخانی ڕژێمی بەعس تێدەپەڕێت، بەدرێژایی ساڵانی ڕابردوو عێراق بە چەندین وێستگەی جیاجیادا تێپەڕبووە.
كۆتایی بەعس
لە 20ی ئازاری 2003 ئۆپەراسیۆنی هێزەكانی هاوپەیمانان بە سەرۆكایەتی واشنتن بۆسەر عێراق بەمەبەستی لەناوبردنی “چەكە كۆمەڵكوژەكان” دەستپێكرد.
لە 9ی نیسانی هەمان ساڵ، سەربازانی ئەمریكی گەیشتنە بەغداد و بە ئامادەبوون و پشتیوانیی نزیكەی 100 هاوڵاتیی عێراقی پەیكەرە ناودارەكەی سەدام حسێن-یان لە ناوەڕاستی بەغداد هێنایە خوارەوە، وەك ئاماژەیەك بۆ ڕووخانی ڕژێمی بەعس و كۆتایی سەردەمی سەدام، ئەگەرچی شەڕ هێشتا لە هەندێك شار و ناوچەی دیكە بەردەوام بوو.
لە 1ی ئایار، جۆرج بوش-ی كوڕ سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا ئاشكرایكرد كە بەشی زۆری شەڕەكە كۆتایی هاتووە.
لە 13ی كانونی یەكەمی 2003 سەدام حسێن لە نزیك تكریت دەستگیركرا و پاش بەڕێوەچوونی چەند دانیشتنێكی دادگاییكردن، لە 30ی كانونی یەكەمی 2006 لەسێدارەدرا.
گواستنەوەی دەسەڵات و هەڵبژاردن
لەماوەی دوای ڕووخانی بەعس، پۆڵ بریمەر حاكمی مەدەنیی ئەمریكا لە عێراق بە پاڵپشتیی ئەنجومەنی حوكم، دەسەڵاتی لە عێراق بەڕێوەدەبرد، تا ئەوكاتەی لە ساڵی 2004 دەسەڵات بۆ عێراقییەكان گوازرایەوە.
لە سەرەتای ساڵی 2005دا یەكەم هەڵبژاردن لە وڵاتدا ئەنجامدرا، بەڵام پێكهاتەی سوننە بایكۆتی هەڵبژاردنەكەیان كرد، شیعە كە زۆرینەی دانیشتووان پێكدەهێنن، براوەی هەڵبژاردنەكە بوون و زۆرینەی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بەدەستهێنا.
دواتر مام جەلال تاڵەبانی وەك سەرۆكی قۆناغی گواستنەوە لە نیسانی 2005 و ساڵی دواتریش بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرایەوە.
دەستووری عێراق كە لە ساڵی 2005دا دەرچوو، سیستمی وڵاتی بە دیموكراسی و فیدراڵی دیاریكرد، لەگەڵ داننان بە دەسەڵاتی كورد و هەرێمی كوردستان كە لە ساڵی 1991ــەوە لەژێر فەرمانڕەوایی خۆبەخۆی كورددا بوو.
ئەمە جگە لەوەی كورد بە پۆستی سەرۆك كۆمار، پۆستەكانی حكومەت و پەرلەمان لە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت و پلاندارێژیی وڵات بەشدار و هاوبەشیی كرد.
ململانێی تایفی
لە 22ی شوباتی 2006 تەقینەوەیەك لە مەزارگەیەكی شیعەكان لە سامەرا بووەهۆی هەڵایسانی ململانێی تایفی لەنێوان شیعە و سوننە، كە تا ساڵی 2008 درێژەی كێشا و بووە هۆی كوژرانی دەیان هەزار كەس.
شەڕی ناوبەناو، تەقینەوە و كاری خۆكوژی لەماوەی ساڵانی 2003 تا 2011 بووە هۆی كوژرانی زیاتر لە 100 هەزار كەسی مەدەنی، وەك ئەوەی ڕێكخراوی “عێراق بەدی كاونت” بڵاویكردەوە، سەرەڕای كوژرانی نزیكەی 4500 سەربازی ئەمریكی.
شەڕی دژ بە داعش
سەرەتای ساڵی 2014 ڕێكخراوی داعش دەستی بەسەر فەلوجە و چەند ناوچەیەكی ڕومادی-دا گرت. لە 10ی حوزەیران شاری موسڵ دووەم، گەورە شاری عێراق، كەوتە دەست چەكدارانی ڕێكخراوەكە.
كەوتنی سوپای عێراق لە موسڵ و پێشمەرگە لە شەنگال، وایكرد چەكدارانی گروپەكە پەل بۆ ناوچەكانی دیكە بهاون و بەهۆیەوە زیاتر لە یەك لەسەر سێی خاكی عێراقیان كەوتەدەست.
بەڵام هێزەكانی پێشمەرگە و سوپا، بە پاڵپشتیی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا، هێرشی پێچەوانەیان بۆ دەركردنی چەكدارانی داعش و پاككردنەوەی ئەو شار و ناوچانەی لەژێر دەستیاندا بوو، دەستپێكرد، تا ئەوكاتە لە كانونی یەكەمی 2017 حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئەوكات كۆتاییهاتنی شەڕی دژ بە داعش و سەركەوتنی ڕاگەیاند. لەگەڵ ئەوەی تائێستا گروپی جیاجیای ڕێكخراوەكە هەن و ناوبەناو لە شارە جیاجیاكان هێرش ئەنجامدەدەن.
ڕیفراندۆم
كورد كە لەڕێی بەشداریكردن لە داڕشتن و نووسینەوەی دەستوور و دەنگدان پێی، پابەندیی بە یەكێتیی عێراقێكی فیدراڵی نیشاندا. لەدوای ساڵی 2003وە بەشێك بووە لە دەسەڵاتی بەغداد، بەڵام زۆرجار ناڕازی بوو لە جێبەجێنەكردنی خاڵە دەستوورییەكان و دووبارە سەرهەڵدانەوەی ویستی ناوەندگەرایی.
لەگەڵ ئەوەشدا هەرێمی كوردستان لەڕووی سیاسی و ئابورییەوە قۆناغی گرنگ و گەورەی بڕی. لەڕووی سیاسییەوە وەك بەشێكی گرنگ لە داڕشتنی سیاسەتی عێراق دەبینرا، جگەلەوەی لەسەر ئاستی ئابوری ڕوو لە گەشانەوە بوو، تا دەستپێكی شەڕی داعش، دۆخەكە بەرەو ئاراستەیەكی دیكە هەنگاوی نا.
لە سەروبەندی هەرەسهێنان بەداعش، خواستی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم هێنرایە پێشەوە، ئەو ڕیفراندۆمەی لە سەرەتا و بانگەشەكانیدا بۆ سەربەخۆیی ناویهێنرا، بەڵام دوای ئەنجامە پێچەوانەكانی، تەنها وەك ڕاوەرگرتنێكی ئاسایی لەلایەن ئەنجامدەرانیەوە ناونرا.
گوێنەگرتن لە داوا و خواستی وڵاتانی جیهان، ناوچەكە و حكومەتی ناوەند لە عێراق، هەرێمی كوردستانی ڕووبەڕووی دۆخێكی نەخوازراو كردەوە كە بە هێرشی سوپا و حەشدی شەعبی بۆسەر ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم دەستیپێكرد و دواتر گەمارۆی جۆراوجۆری بەدوای خۆیدا هێنا.
پارتی، كە خۆی بە “عەراب”ی ڕیفراندۆم و لایەنەكانی دیكەی بە هۆكاری شكستەكە ناودەبرد، هەرزوو دروشمەكانی سەربەخۆیی لەبیربردەوە و لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیی ساڵی دواتردا، ئەوپەڕی هەوڵەكانی خۆی بۆ چوونەوە بەغداد و وەرگرتنی پۆست و پایە خستەكار.
بۆیە ڕەخنەیەكی دیار بەرامبەر بە كورد لە عێراقدا، ئەوەیە كە تا ئێستا خۆی یەكلایینەكردووەتەوە بەوەی دەیەوێت لەگەڵ عێراق و لەناو عێراقی فیدراڵدا بەردەوام بێت، یان پەیوەندییەكە بچێتە فۆڕم و شێوازێكی دیكەوە، بە سەربەخۆییشەوە.
ناڕەزایی تشرین
لە هەڵبژاردنەكەی ئایاری 2018 هاوپەیمانییەكەی سەدر و كاندیدانی سەر بە حەشدی شەعبی زۆرینەی هەڵبژاردنەكەیان بردەوە. هەڵبژاردنەكە لە تشرینی یەكەمدا بووە هۆی پێكهێنانی حكومەت بە سەرۆكایەتیی عادل عەبدولمەهدی.
بەڵام تەنها ساڵێك دواتر لە تشرینی یەكەمی 2019دا خۆپیشاندان و ناڕەزایی دژ بە گەندەڵی، بێكاری و نەبوونی خزمەتگوزارییەكان لە بەغداد و شارەكانی دیكە سەریهەڵدا و داوای ڕووخانی حكومەت بووە یەكێك لە داواكارییە سەرەكییەكان. بۆیە دوو مانگ دواتر عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی ئەوكات دەستلەكاركێشانەوەی پێشكەشكرد.
سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكە بووە هۆی كوشتنی نزیكەی 600 كەس، برینداربوونی زیاتر لە 30 هەزار و ڕفاندنی دەیان چالاكوان.
لە نیسانی 2020 مستەفا كازمی بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێ ڕاسپێردرا، دوای شكستهێنانی دوو كاندیدی دیكە بۆ ئەو پۆستە. حكومەتی نوێ بەڵێنی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەی دا، ئەوەبوو لە تشرینی یەكەمی ساڵی ڕابردوو هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی نوێی عێراق ئەنجامدرا، ئەو هەڵبژاردنەی تائێستا نەیتوانیوە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار و پێكهێنانی حكومەتی نوێ یەكلابكاتەوە، بەهۆی ناكۆكییەكانی شیعە، كورد و سوننەوە.
ناكۆكیی ماڵی شیعە
ئەگەرچی بەدرێژایی 19 ساڵی ڕابردوو لایەنە شیعییەكان كێبڕكێ لەنێوانیاندا هەبوو، بەڵام لەدوای هەڵبژاردنەكەی ئایاری 2018وە كێبڕكێكە بۆ ناكۆكی و بەمدواییەش بۆ ناكۆكی قوڵ و قەیران گواسترایەوە.
شیعە كە لە دوای ڕووخانی سەدامەوە باڵادەست و ڕۆڵی یەكلاكەرەوەی لە زۆرینەی پرسەكاندا دەگێڕا، لەئێستادا بەسەر دوو بەرەدا دابەشبووە و ناكۆكییەكانیان لە هەوڵەكانی پێكهێنانی كابینەی نوێدا گەیشتووەتە ئەوپەڕی.
ململانێكانی ئەمریكا و ئێران
هەرچەندە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و كۆماری ئیسلامیی ئێران لەسەر ئاستی جیهان بەگشتی و لە عێراق بەشێوەی تایبەت لەناكۆكی و ململانێدا بوون، لە 3ی كانونی دووەمی 2020دا ناكۆكییەكە گەیشتە ترۆپك لەگەڵ كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی پێشووی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران و ئەبو مەهدی موهەندیس سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی، بەهۆی لێدانێكی ئاسمانیی هێزەكانی ئەمریكا لە بەغداد.
لە 8ی كانونی دووەمدا ئێران بە چەند لێدانێكی مووشەكی بۆسەر بنكەیەكی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق وەڵامیدایەوە، لەوكاتەشەوە ناكۆكی جۆراوجۆر لەنێوان ئەمریكا و گروپ و لایەنەكانی هاوپەیمان و نزیك لە ئێران لە عێراق لە ئارادایە، لە ئاكامیدا چەند جارێك هێرش بۆسەر باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغداد بە مووشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان ئەنجامدراوە، لەگەڵ زیادبوونی خواستەكان لەسەر كشانەوەی تەواوی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق.
لەو چێوەیەدا لە 26ی تەمموزی 2021، جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا لەمیانەی سەردانێكی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران بۆ واشنتن كۆتاییهاتنی ئەركی شەڕكەرانەی هێزەكانی سوپای وڵاتەكەی لە عێراق تا كۆتایی ئەو ساڵە ڕاگەیاند، بەوەش قۆناغێكی نوێی هەماهەنگیی سەربازیی نێوان واشنتن و بەغداد هاتە ئاراوە.
دوای ئەو كشانەوەیە و جێهێشتنی عێراق بۆ خودی عێراقییەكان، تا ئێستا پێكهاتە و نەتەوە جیاوازەكانی وڵاتەكە، بە كوردیشەوە، بەدوای ناسنامەیەكی دیاریكراو و قبوڵكراوی عێراقی نوێی دوای 2003دا دەگەڕێن، دیارنییە گەڕانەكەش چەند بەردەوام دەبێت.
